FYBA Marathi Compulsory SEM

Page 1

1IeìkeÀ -1
veeHeeme cegueeb®eer iees<ì
IeìkeÀ j®evee :
1.1 ÒemleeJevee
1.2 ogmeN³ee JesUer Heeme Peeuees - cenelceeieebOeer
1.3 JeeìsJej®³ee meeJeu³ee - kegÀmegceeûepe
1.4 mebiecevesj®es efoJeme - o³ee HeJeej
1.5 MebYejHewkeÀer Megv³e ceeke&À - vee. meer. HeÀ[kesÀ
1.6 mejiece - meer jece®ebê
1.1 Ò emleeJevee
`veeHeeme cegueeb®eer iees<ì' nîee ueefuele uesKe mebûen De©Ce MesJeless ³eebveer mebHeeefole kesÀuee Demetve
³eeleerue kesÀJeU one uesKe®e DeY³eemeeuee efveJe[ues Deensle. l³eeleerue ³ee IeìkeÀele Hee®e uesKeeb®ee
meceeJesMe kesÀuee Deens lej GJe&efjle Hee®e uesKee®ee meceeJesMe Heg{erue IeìkeÀele kesÀuee Deens.
1.2 ogmeN³ee JesUer Heeme Peeuees - cenelcee ieebOeer
1.2.1 Heefj®e³e :
ceesnveoeme keÀjce®ebo ieebOeer ³eeb®ee pevce 2 Dee@keÌìesyej, 1869 jespeer iegpejeleceOeerue
Heesjyeboj ³ee efþkeÀeCeer Peeuee. l³eeb®ee ce=l³et 30 peevesJeejer, 1948 jespeer efouueer ³ee efþkeÀeCeer Peeuee.
1883 ceO³es Je³ee®³ee 13 JeefMe#eCe mebHeJetve les Je³ee®³ee 19 J³ee JeFbiueb[ceOetve keÀe³eÐee®ee DeY³eeme keÀ©ve Deeu³eeveblej l³eebvee keÀener efoJeme Yeejleele JeefkeÀueer kesÀueer.
l³eeveblej keÀener JeDel³eble cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeueer. meceepeeuee l³eebveer mel³e, Deefnbmee Je mel³eeûene®ee mebosMe efouee.
jefJebêveeLe ìeieesjebveer l³eebvee meJe&ÒeLece `cenelcee' ner GHeeOeer efoueer. l³eeveblej les cenelcee ieebOeer cnCetve
DeesUKeues peeT ueeieues. ueeskeÀ l³eebvee Òesceeves yeeHet Demes mebyeesOeleele. vesleepeer megYeeF.me. 1944 ceO³es l³eebvee je<ì^efHelee mebyeesOeues. ieebOeerpeeRveer Dee³eg<³eYej mel³e Je Deefnbmee ³ee leÊJeeb®ee
HegjmkeÀej kesÀuee. Flejebveerner ³ee leÊJee®ee DeJeuebye keÀjeJee Demes l³eebvee Jeeìle nesles. lemes®e l³eebveer
mJele:ner ns leÊJe HetCe&le: DebefiekeÀejues nesles. Dee³eg<³eYej l³eebveer `meeOeer jenCeer, G®®e efJe®eejmejCeer' ³ee
leÊJeeb®ee DeJeuebye kesÀuee DeeefCe osMeeuee Fbûepeeb®³ee yebOeveeletve cegkeÌle kesÀues. ieebOeerpeeRveer veJepeerJeve
nefjpeve, ³ebie Fbef[³ee ³ee efve³elekeÀeefuekeÀeb®es mebHeeove keÀ©ve l³eeÜejs ceesþîee ÒeceeCeeJej uesKeve kesÀues.
`mel³ee®es Òe³eesie' ns l³eeb®es DeelcekeÀLeve Òeefme× Deens. munotes.in

Page 2

21.2.2 ogmeN³ee JesUer Heeme Peeuees :
`ogmeN³ee JesUer Heeme Peeuees' ne uesKe efmeleejece Heg©`mel³ee®es Òe³eesie' ³ee Deel cekeÀLeveeletve DevegJeeefole kesÀuee Deens. ³ee uesKeele ieebOeerpeeRveer DeeHeu³ee
yeeueHeCeer®³ee Meeues³e peerJeveeleerue lemes®e ueb[ve ³esLeerue keÀener DeeþJeCeer meebefieleuesu³ee Deensle. ueneve
Je³eele®e ueive Peeu³eeves l³ee keÀeUele l³eebvee Me eues³e efMe#eCee®es SkeÀ JeFbiueb[ceO³es Demeleevee l³eebveer ue@ìerve efMekeÀC³eemeeþer Keemeieer ce@efì^keÌ³eguesMeve®³ee Jeiee&le ÒeJesMe Iesleuee
neslee. ce@efì^keÌ³eguesMeve®eer Hejer#ee oj mene ceefnv³eebveer n esle Demes. cee$e ÒeJesMe Iesleu³eeveblej l³eebvee
ue@ìerve efMekeÀC³eemeeþer kesÀJeU Hee®e ceefnv³eeb®ee®e keÀeueeJeOeer efceUeuee neslee. SJe{îee íesìîee
keÀeueeJeOeerle ue@ìerve efMekeÀCes DeJeIe[ nesles. HeefjCeeceer les ue@ìerveceO³es veeHeeme Peeues. Lees[keÌ³eele
ieebOeerpeeRveer Dee³eg<³eele De³eMemJeer nesTve Ke®etve ceeies jeefnues veener, lej Gueì DeeHeu³eeleerue ®eebieu³ee
iegCeebJej efJeMJeeme þsJele les cenelcee ³ee Heoeuee peeTve Heesn®eues.

1.2.3 ÒemleeJevee :
cenelcee ieebOeerpeeRveer `m el³ee®es Òe³eesie' ³ee Deelce®eefj$eeletve DeeHeu³ee peerJeveeleerue Ke[lej
ÒeJeeme JeCe&ve kesÀues Deens. l³eebvee Dee³eg<³eeleerue DeveskeÀ yeN³ee -JeeF&ì DevegYeJe meebefieleues Deens. `ogmeN³ee
JesUer Heeme Peeuees' ³ee uesKeele l³eebveer l³eeb®³ee Meeu es³e peerJeveeleerue Je ueb[ve ³esLeerue peerJeveeleerue keÀener
DeeþJeCeer meebefieleu³ee Deensle. Dee³eg<³eele ³esCeeN³ee De[®eCeeRuee Ke®etve peeC³ee®eer JesU Deeueer, lejer
ieebOeerpeeRveer vesnceer l³ee®³eeletve ceeie& keÀe{tve DeeHeues Dee³eg<³e Deef OekeÀ ®eebieues yeveefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.
DeeHeu³ee peerJeveeleerue ®eebieu³ee JeeF&ì DevegYeJe ³ee Deelce®eefj$eeletve keÀLeve kesÀuee Deens. ³ee DeeOeeefjle
ne uesKe Deens.

1.2.4 Meeues³e peerJeveeleerue DeeþJeCeer :
cenelcee ieebOeeR®epeer®es Je³e meeOeejCele: meele JejepekeÀesìuee yeoueer Peeueer, lesJne l³eebveer jepekeÀesì®³ee SkeÀe ieeJeþer MeeUsle ÒeJesMe Iesleuee. lesLes
Demeleevee l³eeb®eer DeY³eemeeleerue Òeieleer DeefOekeÀ ®eebieuee r nesleer Demes veener. jepekeÀesì ³eeefþkeÀeCeer
ieebOeerpeeRveer l³eeb®³ee Dee³eg<³eeleerue megceejs 6 JeMeeUe Je lesLetve ne³emketÀue Demee l³eeb®ee Meeues³e ÒeJeeme jepekeÀesì ³ee ef þkeÀeCeer Peeuee. l³eeojc³eeve®³ee
keÀener DeeþJeCeer ieebOeerpeer meebieleele. lesLes DemesHe³e¥le l³eebveer keÀOeerner MeeUsle efMe#ekeÀebMeer `ueyee[er'
kesÀueer veener, lemes®e keÀesCel³eener efce$eeMeer DeeHeueer cew$eer lees[ueer veener. MeeUsle Deme leevee l³eebveer
DeY³eemeeJ³eefleefjkeÌle ogmejs keÀesþsner ue#e efoues veener. MeeUsle DemesHe³e¥le l³eeb®es keÀece DeeefCe les Demee
efove¬eÀce neslee. MeeUe mebHelee®e les keÀesCeeMeerner yeesuele GYes ve jenlee ueies®e®e Iejer peele Demes. keÀejCe
keÀesCel³eener efJeÐeeL³ee¥ves DeeHeueer LeÆe keÀ© ve³es DeMeer efYeleer vesnceer®e l³ee®³ee ceveele nesleer.
jepekeÀesì®³ee ne³emketÀueceOeerue SkeÀ Òemebie les ³ee efþkeÀeCeer DeeJepeg&ve meebieleele. Heefnu³ee®e Je®eeuet Demelevee MeeUe Keel³e e®es FvmHeskeÌìj ’peeFume“ ns MeeUe leHeemeC³eemeþer Deeues nesles. l³eebveer
Heefnu³ee F³eÊes®³ee cegueebvee Fbûepeer Hee®e Meyo efuene³euee efoues nesles. l³eeleerue SkeÀ Meyo ieebOeerpeeRveer
®egkeÀer®ee efueefnuee neslee. Jeiee&leerue ceemle l³eebvee m eceesj®³ee efJeÐeeL³ee¥®es Heentve yejesyej efuener, Demee
FMeeje keÀjerle nesles. cee$e efMe#ekeÀebefJekeÀjCeej veenerle Demee mecepe l³eeb®ee Peeuee.

munotes.in

Page 3

31.2.5 keÀmejleer®³ee leeme euee iewjnpej :
ieebOeerpeer meneJ³ee F³eÊesle Demeleevee oejesyepeer Souepeer efieceer ns ns[ceemlej nesles. l³eebveer
`Jej®³ee F³eÊeebmeeþer' keÀmejle Je ef¬eÀkesÀì DeeJeM³ekeÀ kesÀues nesles. ieebOeerpeeR®³ee efYe[mle mJeYeeJeecegUs les
keÀOeerner keÀe sCel³eener KesUeceO³es menYeeieer nesle veJnles. HeefjCeeceer l³eebvee keÀmejleermeeþer JesU osC³eeme
kebÀìeUe ³esF&. ³eeKesjerpe Jeef[ueeb®eer mesJee keÀjC³ee®eer F®íe Demeu³eecegUsner l³eebvee keÀmejleerme
peeC³ee®ee kebÀìeUe ³esle Demes. efMeJee³e `keÀm ejleer®ee efMe#eCeeMeer keÀesCeleener mebyebOe veener' Demee l³eeb®ee
®egkeÀer®ee mecepe Peeu³eecegUs keÀmejleermeeþer ìeUeìeU keÀjerle Demes. SkesÀefoJeMeer MeefveJeejer mekeÀeU®eer
MeeUe nesleer Je keÀmejleermeeþer mebO³eekeÀeUer ®eej Jeepelee MeeUsle ie ebOeerpeeRvee pee³e®es nesles.
l³eeb®³eepeJeU Ie[îeeU veJnles. l³eecegUs DeekeÀeMeeleerue met³ee&®eer efmLeleer ue#eele IesTve les keÀmejleeruee
peele Demes. cee$e l³ee efoJeMeer DeekeÀeMeele {ie oeìtve Deeu³eecegUs l³eebvee JesUs®ee Deboepe Deeuee veener.
l³eecegUs les GefMeje MeeUsle Heesn®eues leesHe³e¥le keÀmejleer®eer JesU mebHeueer nesleer. HeefjCeeceer l³eeb®eer
l³eeefoJeMeer keÀmejleermeeþer iewjnpesjer ueeieueer. ogmeN³ee efoJeMeer efieceer mejebveer npesjer leHeemeu³eeveblej
l³eebvee mecepeues keÀ er, ieebOeerpeer keÀmejleermeeþer iewjnpej nesles. l³eebvee Kejs keÀejCe efJe®eejues Demelee
l³eebveer Deens leer HeefjefmLeleer ceemlejebvee meebefieleueer. cee$e ceemlejebvee ner iees<ì Kejer Jeeìueer veener.
l³eeyeÎue ieebOeerpeeRvee SkeÀ keÀer oesve De eCes ob[ yemeuee. l³eeefoJeMeer ieebOeerpeeRveer þjefJeues keÀer, `mel³e
yeesueCeeN³eeves Je mel³e Dee®ejCeeN³eeves ieeHeÀeruener jenlee keÀecee ve³es?' l³eebveer `lees ob[ ceeHeÀ keÀjJetve
Iesleuee Je keÀmejleerletve ner ceeskeÀUerkeÀ efceUJetve efceUeues uee JesU Jeef[ueeb®³ee mesJesmeeþer IeeueefJeuee.'

1.2.6 ueiveeveblej efMe#eCeeJej Peeuesuee HeefjCeece :
ne³emketÀueceO³es®e efMekeÀle Demeleevee ieebOeerpeeR®ee Je³ee®³ee lesjeJ³ee JeosC³eele Deeuee neslee. l³eeJesUer l³eeb® ³eemeeþer ueive cnCepes ®eebieues -®eebieues HeoeLe& Kee³e®es Je veJeerve
keÀHe[s Ieeuee³e®es SJe{e®e DeLe& DeefYeÒesle neslee. l³eeb®³eemeesyele®e l³eeb®³eeHes#ee SkeÀe Jeiee&ves Heg{s
DemeCeeN³ee yebOet®ee efJeJeen ner mebHeVe Peeuee neslee. cee$e ³ee efJ eJeenecegUs oesIeebveener l³eeb®³ee Meeues³e
peerJeveeleerue SkeÀ JekeÀer, `efJeÐeeY³eeme DeeefCe efJeJeen ³ee oesvner iees<ìer efnbotmeceepeeceO³es SkeÀ$e Dee{Uleerue' cee$e ³ee oesvner
iees<ìeR®³ee SkeÀef$ekeÀjCeecegUs efkeÀleerlejer le©CeebJej ³ee®ee Deefve<ì HeefjCeece nesle Deens. ieebOeerpeeR®es SkeÀ
JeYe©ve keÀe{ues. (l³eeJesUer efJeÐeeL³ee¥vee veeHeeme Peeu³eeme SkeÀe®eJesUer oesve JeefceUle Demes.), cee$e efJeJeeneveblej l³eeb®³ee yebOet®eer MeeUe keÀe³ece®eer®e yebo Peeueer.

1.2.7 efMe#eCeeleerue nmlee#e je®es cenÊJe :
`ogmeN³ee JesUer Heeme Peeuees' ³ee uesKeele ieebOeerpeeRveer Dee³eg<³eele DeeefCe efMe#eCeele megboj
nmlee#eje®es cenÊJe keÀmes Deens ³eemeboYee&le SkeÀ DeeþJeCe meebefieleuesueer Deens. `efMe#eCeeceO³es nmlee#ej
®eebieues efueefnC³ee®eer pe©jer veener' Demee keÀenermee iewjmecepe ieebOeerpeeR®ee Peeuee neslee. cee$e oef#eCe
DeeefÖeÀkesÀle iesu³eeveblej lesLeerue JeefkeÀueeb®eer Je veJe³egJekeÀeb®eer megboj Je ceesl³eemeejKeer De#ejs Heeefnu³eevebl ej
l³eebvee l³eeb®³ee nmlee#eje®eer ueepe J eeìt ueeieueer, lesJne l³eeb®³ee ue#eele Deeues keÀer, `Kejeye De#ej ns
DeOe&Jeì efMe#eCee®eer efveMeeCeer Demeueer Heeefnpes'. veblej l³eebveer De#ej megOeejC³eemeeþer DeveskeÀ Òe³elve
kesÀues. cee$e l³eeceO³es l³eebvee meHeÀuelee ÒeeHle Peeueer veener. l ³eecegUs les meJe&®e ³egJekeÀ -³egJeleeRvee mebosMe
osleele keÀer, megboj De#ej ne SkeÀ efMe#eCee®ee cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. De#ej megOejefJeC³ee®es keÀece SkeÀe
efJeefMe<ì Je³eele®e nesT MekeÀles. l³eecegUs l³eeb®³ee GoenjCeeJe©ve meJee¥veer meeJeOe nesTv e megboj
De#ejemeeþer Òe³elve kesÀues Heeefnpesle. munotes.in

Page 4

41.2.8 efce$eeb®³ee mebieleerves JeeF&ì meJe³eer ueeieu³ee :
efce$eeb®³ee mebieleerves ieebOeerpeeR®³ee neletve ®eesjer®ee iegvne Ie[uee neslee! efJe[îeeb®eer LeesìkesÀ,
®eekeÀjeb®es Hewmes ³eebmeejK³ee i ees<ìeR®eer ®eesjer ieebOeerpeeRveer kesÀueer nesleer. Je³ee®³ee HebOejeJ³ee Jeneletve pees ®eesjer®ee iegvne Ie[uee lees DeefleMe³e Ye³ebkeÀj neslee Demes ieebOeerpeer meebieleele. ieebOeerpeeR®³ee
yebOetbJej meeOeejCele: Heb®eJeerme ©He³ee b®es keÀpe& Peeues nesles. les keÀpe& keÀmes HesÀ[e³e®es ³ee ef®eblesle
Demeleevee®e l³eebvee SkeÀ keÀuHevee meg®eueer. l³eeb®³ee yebOetb®³ee neleele SkeÀ meesv³ee®es YejerJe keÀ[s nesles,
l³ee keÀ[îeeletve SkeÀ leesUe meesves keÀeHetve IesCes keÀþerCe veJ nles. efMeJee³e keÀ[îeeletve meesves keÀeHetve
Iesleu³ee®ee mebMe³ener keÀesCeeueener ³esCeej veJnlee keÀejCe keÀ[s YejerJe nesles. keÀ[îeeletve meesves keÀeHetve
IesTve l³eebveer keÀpe&HesÀ[ lej kesÀueer; cee$e ®eesjer keÀjC³ee®eer ner meue l³eeb®³ee ceve eceO³es l³eebvee vesnceer®e
yees®ele jeefnueer. kesÀuesu³ee ®eesjer®eer Jeef[ueebpeJeU keÀyegueer efoueer Heeefnpes Demes l³eebvee melele Jeeìle nesles.
cee$e Je[erue Deecneb oesIeebvee keÀener yeesueC³eeHes#ee Je ceejC³eeHes#ee les mJele:uee keÀener $eeme keÀ©ve
Iesleerue DeMeer ieebOeerpeeR®³ee ceveele Yeerleer nesleer. lejerosKeerue l³eebveer Oee[me keÀ©ve He$eeÜejs Peeuesu³ee
iegvnîee®eer keÀyegueer efoueer. lemes®e Jeef[ueebveer mJele:uee $eeme keÀ©ve IesTve ve³es Demes osKeerue He$eele
efueefnues. DeM ee ÒekeÀej®ee iegvne Hejle nesCeej veener DeMeer MeHeLe osKeerue Iesleueer, ef®eÇer Jee®etve
Jeef[ueebvee Peeuesues og:Ke ieebOeerpeer Depetvener efJeme© MekeÀle veeefn Demes les meebieleele.

1.2.9 mebmke=Àle efJe ®eewL³ee F³eÊesceO³es pesJne ³egeqkeÌue[®³ee lesjeJ³ee Òeces³eeMeer ieebOeerpeeR®eer DeesUKe Peeu³eeveblej
l³eebvee Yetefceleer efJeveener. Demes l³eebvee Jeeìt ueeieues. Yete fceleeryejesyej®e ieebOeerpeeR®eer DeesUKe mebmke=Àle ³ee efJecee$e mebmke=ÀleeMeer l³eeb®eer ieÆer keÀener yemele veener. MesJeìer meneJ³ee F³eÊesle Deeu³eeveblej l³eebveer
mebmke=Àle ne efJekeÀ[keÀ efMemleer®es nesles, lej HeÀejmeer efMekeÀefJeCeejs ceewueJeer ns iejerye nesles. `Deens l³ee iees<ìerJej' les
®eeueJetve Iesle Demele. lemes®e HeÀejmeer HeÀej meesHesner Deens ns Heentve ieebO eerpeeRveer HeÀejMeer®³ee Jeiee&le
peeTve yemeC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. ns Heentve l³eeb®³ee mebmke=Àle efJel³eeveblej l³eeb®³ee efMe#ekeÀebveer l³eebvee yeesueeJetve mebmke=Àle efJemebmke=Àle efMekeÀleevee ³esCeeN³ee De[®eCeerner les otj keÀjleerue Demes ieebOeerpeeRvee DeeMJeemeve efoues.
efMe#ekeÀeb®eer ner DeeHeu³ee Òeleer®eer leUceU Heentve ieebOeerpeeRveer Hegvne mebmke=Àle efMekeÀC³eeme ÒeejbYe kesÀuee.
l³eeJesUer les pesJe{s mebmke=Àle efMekeÀues l³eecegUs l³eebvee Deepe mebmke=Àle Meem$ee®eer iees[er Jeeìles. cee$e
mebmke=Àleuee Hegjsmee DeY³eeme ve kesÀu³ee®eer Keble ner l³eeb®³ee ceveeuee vesnceer®e yees®ele jenles Demes ieebOeerpeer
³eeefþkeÀeCeer veceto ke Àjleele.

1.2.10 Heg{erue efMe#eCeemeeþer ueb[ve jJeevee :
ieebOeerpeeRvee Heefnues DeHel³e Peeu³eeveblej Heg{erue efMe#eCeemeeþer l³eebveer efJeuee³eleuee peeC³ee®ee
efveCe&³e Iesleuee. l³eemeeþer les cegbyeF&uee Deeues. cee$e petve -petuew ceefnv³eebceO ³es efnboer cenemeeiejele legHeÀeve
Demeles DeMeer ceeefnleer l³eeb®³ee lesLeerue efce$eceb[UeRveer efoueer. efMeJee³e ner ieebOeerpeeR®eer Heefnueer®e
mecegêeJejerue meHeÀj Demeu³eecegUs l³eebveer efoJeeUerveblej cnCepes®e veesJnWyej ceefnv³eele efJeuee³e lesme
peeC³ee®es þjefJeues. leesHe³e¥le l³eeb®ee cegkeÌkeÀece ne cegbyeF&le®e DemeCeej neslee. ieebOeerpeeRvee cegbyeF&uee
mees[e³euee Deeuesues l³eeb®es Je[erueyebOet l³eebvee cegbyeF&le þsJetve Hejle jepekeÀesìuee iesues. peeleevee l³eeb®³ee
SkeÀe cesJnC ³eeHeeMeer ieebOeerpeeRmeeþer Hewmes þsJetve iesues. lemes®e Flej efce$eebpeJeU l³eeb®³eemeeþer ceoleer®eer
efMeHeÀejmener keÀ©ve iesues. ieebOeerpeer efJeuee³elesuee peeCeej ³ee®eer ceeefnleer %eeleerceO³es meJe&otj Hemejueer Je munotes.in

Page 5

5ieebOeerpeeRveer efJeuee³e lesuee peeT ve³es ³eemeeþer %eeleer®eer meYee yeesueeefJeC³eele Deeueer. %eeleer®es ÒecegKe Je
ieebOeerpeeR®³ee Jeef[ueeb®es ®eebieues mvesnmebyebOe nesles. l³eebveer ieebOeerpeeRvee meebefieleues keÀer, `DeeHeu³ee Oecee &ceO³es
mecegê Deesueeb[tve peeC³ee® eer HejJeeveieer veener. lemes®e efJeuee³elesme iesu³eeveblej DeeHeCeeme DeeHeuee Oece&
meebYeeUlee ³esle veener. cnCetve efJeuee³elesme peeC³ee®ee efveCe&³e yeoueeJee', cee$e ieebOeerpeeRveer ceesþs Oew³e&
oeKeJetve DeeHeuee efJeuee³elesuee peeC³ee®ee efv eCe&³e þece Deens Demes meebefieleues. lemes®e efJeuee³elesme
iesu³eeJej ceer Oece&Heeueve keÀjsue, Demes osKeerue l³eebveer %eeleer®³ee meYesmeceesj yeesuetve oeKeefJeues. l³eebvee
l³eeb®³ee DeeF&®eer Je yebOet®eer efJeuee³elesuee peeC³eemeeþer®eer HejJee veieer efceUeueer Deens Demes osKeerue
ieebOeerpeeRveer meJee¥vee meebefieleues. cee$e %eeleer Je ieebOeerpeer oesIesner DeeHeeHeu³ee efveCe&³eeJej þece nesles.
HeefjCeeceer %eeleerves ieebOeerpeeRvee %eeleeryeefnmeJJee ©He³ee ob[ DeekeÀejC³eele ³esF&ue, Demee efveCe&³e %eeleermeYesves Iesleuee. ³ee efveCe&³eeveblejner
ieebOeerpeeRveer DeeHeuee O³eeme mees[uee veener.

%eeleer meYes®³ee efveCe&³eeveblej 4 meHìWyej jespeer pegveeie[ ®es SkeÀ JekeÀerue $³ebyekeÀje³e cepegceoej
ns ye@efjmìj nesC³eemeeþer yeesìerves efJeuee³elesuee peeCeej Demeu³ee®eer yeeleceer ieebOeerpeeRvee efceUeueer. ner
yeeleceer efceUlee®e l³eeb®³ee yebOetveer p³ee efce$eeHeeMeer ieebOeerpeeR®eer efMeHeÀejme kesÀ ueer nesleer l³ee efce$eeuee
ieebOeerpeer Yesìues. l³eevesner ieebOeerpeeRvee meebefieleues keÀer, let $³ebyekeÀje³eeb®eer meesyele ®etkeÀJet vekeÀesme.
l³eeveblej ieebOeerpeeRveer l³eeb®³ee yebOetbvee leej keÀ©ve efJeuee³elesuee peeC³ee®eer HejJeeveieer c eeefieleueer, l³eebveer
ueies®e®e ieebOeerpeeRvee HejJeeveieer efoueer. peeleer®³ee ngketÀceecegUs l³eeb®³ee cesJnC³eebveer l³eebvee HewMee®eer ceole
kesÀueer veener. MesJeìer SkeÀe efce$eekeÀ[tve Yee[îeeuee ueeieCeejs Hewmes ieebOeerpeeRveer Iesleues Je e fJeuee³elesuee
eflekeÀerì keÀe{ues. Flej efce$eceb[Uerveer efJeuee³elesuee peeC³ee®eer meJe& le³eejer ieebOeerpeeRvee keÀ©ve efoueer.
efJeuee³elesuee pee³e®es cnCetve ieebOeerpeeRvee l³eeb®³ee veeJe[leer®ee Hees$³ebyekeÀje³e ³eeb®³ee®e Keesueerle ieebOeerpeeR®eer J³eJemLee keÀjC³eele Deeueer. ieebOeerpeeR®eer keÀeUpeer I³ee Demes
efce$eebveer $³ebyekeÀje³ekeÀ ³eebvee meebefieleues. $³ebyekeÀje³e ³eebveerner DeeMJeemeve efoues Je ieebOeerpeeRveer Je³ee®³ ee
18 J³ee Je
1.2.11 ueb[ve ³esLeerue jenCeerceeve Je DevegYeJe :
efnMeesye þsJeC³ee®³ee l³ee®³ee ³ee meJe³eer®ee l³eebvee Heg{erue Dee³eg<³eelener HeÀe³eoe Peeuee. cnCetve
les le©Ceebvee meebieleele keÀer , efceUCeeN³ee Òel³eskeÀ Hew ve Hewmee efnMeesye þsJeu³eeme YeefJe<³eele Òel³eskeÀeuee®e
HeÀe³eoe nesT MekeÀlees. melele þsJeuesu³ee efnMeesyeecegUs ieebOeerpeeRvee DeeHeCe Dee³eg<³eele keÀesþs peemle Ke®e&
keÀjerle Deenesle ns ue#eele Deeues, meg©Jeeleeru ee ieebOeerpeer SkeÀe kegÀìgbyeemeesyele jenle nesles. lesLetve
keÀe@uesHe³e¥le®ee iee[er -Yee[îee®³ee Ke®e& ne JeepeJeerHes#ee peemle neslee. ³eeefMeJee³e kegÀìgbyeele jenle
Demeu³eecegUs DeeþJe[îeeletve SkeÀoe yeenssj pesJee³euee vesC³ee®ee efMe<ìe®eej He eUleeveener ieebOeerpeeR®ee
yeje®e Ke®e& nesle Demes. kegÀìgbyeeyejesyej cespeJeeCeerme iesu³eeme iee[erYee[îee®ee Ke®e& lemes®e keÀOeerlejer
meesyele cegueieer Demeu³eeJej efle®eener keÀjeJee ueeieCeeje Ke®e& ne DeefOekeÀ neslee. cnCetve ieebOeerpeeRveer
kegÀìgbyeele jenC³eeSsJepeer yeensj mJele:®eer Keesueer IesTve jenC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. Iej Iesleevee l³eebveer
keÀecee®³ee peeieer DeO³ee&leemeele ®eeuele Heesn®elee ³esF&ue DeMee efþkeÀeCeer Iesleues. l³eecegUs
³esC³eepeeC³ee®³ee iee[er Ke®e& Jee®e uee Je efMeJee³e ®eeueC³eeefHeÀjC³eeves ueb[ve®³ee ÒeefleketÀue JeeleeJejCeele
l³eeb®es MejermJeemLe efìketÀve jenC³eeme ceole Peeueer. lemes®e l³eeb®³ee Ke®ee&le efvec³eentve DeefOekeÀ
keÀHeelener Peeueer. ieebOeerpeeRveer jenC³eemeeþer oesve Keesu³eeb®es Iej Iesleues nesles. SkeÀ Keesueer yemeC³ee -
GþC³eemeeþer, lej ogmejer PeesHeC³eemeeþer. cee$e ueb[veceO³es efMekeÀle Demeuesues DeveskeÀ efJeÐeeLeea
DeeHeu³eeHes#ee ner DeefOekeÀ meeOes jenle Deensle ns ieebOeerpeeR®³ee ue#eele Deeu³eeJej l³eebveer oesve munotes.in

Page 6

6Keesu³eebSsJepeer SkeÀe Keesueerle jenC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. lemes®e yeensj pesJeC³eeHes#ee Iejer®e mJe³ebHeekeÀ
yeveJetve Ke®ee&le keÀHeele keÀjlee ³esF&ue ns osKeerue ieebOeerpeeR®³ee ue#eele Deeu³eeves les mekeÀeU
mebO³eekeÀeU®ee mJe³ebHeekeÀ Iejer ®e keÀ© ueeieues Je ogHeej®es pesJeCe yeensj keÀ© ueeieues DeMeejerleerves
ieebOeerpeeRveer ojjespe®es pesJeU kesÀJeU SkeÀ les meJJee efMeefuebieceO³es YeeieefJeues Je mJele:®³ee peerJeveele
DeefOekeÀeefOekeÀ meeOesHeCee DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.

1.2.12 meceejesHe :
JejerueÒeceeCes ieebOeerpeeRveer DeeHeu³ee Meeues³ekeÀ peerJeveeleerue Je efJeuee³elesle IeeueefJeuesu³ee
efoJemeeb®³ee DeeþJeCeer meebefieleu³ee Deensle. DeveskeÀ yeN³ee JeeF&ì Òemebieeletve ieebOeerpeeR®es J³eeqkeÌleceÊJe
Ie[le iesues. peerJeveele Deeuesu³ee JeeF&ì DevegYeJeeletvener l³eebveer ®eebieueer efMekeÀJeCe Deelcemeele kesÀueer Je
meJe& peieemeceesj SkeÀ ®eebieuee DeeoMe& efvecee&Ce kesÀuee.

1.3 JeeìsJej®³ee meeJeu³ee - kegÀmegceeûepe

1.3.1 Heefj®e³e :
kegÀmegceeûepe ³eeb®es cegU veeJe iepeeveve efMejJee[keÀj Demes nesles. HeCe l³eeb®³ee keÀekeÀebveer l³eebvee
oÊekeÀ Iesleu³eeves l³eeb®es veeJe efJe1912 jespeer Peeuee. efHebHeUieeJe ³esLes ÒeeLeefc ekeÀ efMe#eCe, veeefMekeÀceO³es ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe Je ce@ì^erkeÀ,
HeoJeerOej ns cegbyeF& efJeÐeeHeerþeletve Peeues. yeer.S.®eer HeoJeer mebHeeove kesÀu³eeveblej keÀener keÀeU les ef®e$eHeì
#es$eele HeìkeÀLee efueefnle nesles. lemes®e efJeefJeOe efve³el ekeÀeefuekeÀeb®es, Je=ÊeHe$eeb®es mebHeeokeÀ cnCetvener l³eebveer
keÀe³e& kesÀues. l³eeveblej cejeþer meeefnl³eeleerue SkeÀ ³eMemJeer uesKekeÀ cnCetve efkeÀleea l³eebveer efceUefJeueer.
lemes®e l³eebveer keÀener HeeþîeHegmlekeÀeb®esner mebHeeove kesÀues De ens DeeefCe meb³egkeÌle ceneje<ì^eb®³ee
Deeboesueveelener meef¬eÀ³e menYeeie Iesleuee neslee. kegÀmegceeûepe ³ee veeJeeves l³eebveer keÀeJ³euesKeve kesÀues.
`efJeMeeKee', `efkeÀveeje', `peerJeveuenjer', `cegkeÌlee³eeve', `HeeLes³e', `cejeþer ceeleer', `mJ eiele',
`efncejsveeìkesÀner efueefnueer, l³eeHewkeÀer `veìmece´eì', `Jeerpe cnCeeueer Oejleeruee', `otj®es efoJes', ner keÀener Òeefme×
veeìkesÀ Deens le. `JewUeJe', `peevnJeer', `keÀuHeves®ee eflejeJej' ³ee l³eeb®³ee keÀener Òeefme× keÀeobyeN³ee
Deensle. lemes®e l³eebveer `HegÀueJeeueer', `meleejer®es yeesue' DeeefCe Flej keÀLee, `keÀener Je=× keÀener le©Ce' Je
`efveJe[keÀ yeeje keÀLee' Demes keÀLeemebû en efueefnues Deensle. l³eebveer ceeb[ieeJe ³esLes Peeuesu³ee meeefnl³e
mebcesuevee®es DeO³e#eHeo YetHegjmkeÀejeves 1988 meeueer mevceeefvele keÀjC³eele Deeues. lemes ®e 1991 meeueer He¨eYetHegjmkeÀejner l³eebvee efceUeuee. ³eeefMeJee³e DeveskeÀ HegjmkeÀej l³eeb®³ee meeefnl³eeuee ÒeeHle Peeues. DeMee ³ee
Leesj meeefnefl³ekeÀe®es efveOeve veeefMekeÀ ³esLes 10 cee®e&, 1999 jespeerPeeues.

1.3.2 JeeìsJej®³ee meeJe u³ee :
`JeeìsJej®³ee meeJeu³ee' ³ee uesKeele kegÀmegceeûepe ³eebveer DeeHeu³ee ueneveHeCeer®³ee DeeþJeCeer
meebefieleu³ee Deensle. DeY³eemeele meJe&meeOeejCe ieleer DemeCeejs kegÀmegceeûepe ns DeY³eemeeJ³eefleefjkeÌle Flej
efJene l³eeb®³ee DeeJe[er®ee efJeHeefjCeeceer l³eeb®es SkeÀ Je

Page 7

7nesCeeje $eeme yeIetve l³eebveer DeefOekeÀ peesceeves DeY³eemeeuee meg©Jeele kesÀueer DeeefCe les Heeme Peeues. Heg{s
l³eebveer cejeþer Je Fbûepeer ns efJeveeìkeÀkeÀej cnCetve DeeHeueer DeesUKe efvecee&Ce kesÀueer. DeMeeÒekeÀejs HeefjefmLeleerJej ceele keÀ©ve les ³eMemJeer
uesKekeÀ Je keÀJeer yeveues. cnCepes®e DeeHeu³eeuee DeHe³eMe Deeues lejer l³eeveblej DeeHeCe DeeHeu³ee
DeeJe[er®³ee efJe
1.3.3 ÒemleeJevee :
kegÀmegceeûepe ns veeceJeble keÀJeer, keÀLeekeÀej, veeìkeÀkeÀej, keÀeobyejerkeÀej DeeefCe meceer#ekeÀ
cnCetve meJe& Heefjef®ele Deens. `JeeìsJej®³ee meeJeu³ee' ³ee uesKeeletve efveoMe&veeme ³esles keÀer, meg©Jeeleeruee
DeHe³eMeer þjuesuee cegueiee veeceJeble uesKekeÀ yevelees Je DeJeIes cejeþer meeefnl³eefJeMJe J³eeHetve ìekeÀlees.
ieefCele efJeDeeHeu³ee DeeJe[er®es efJeDeeþJeCeer®³ee mJe©Heele ceeb[ues Deensle. l³eeletve SkeÀe uesKekeÀe®ee r pe[CeIe[Ce keÀMeer nesle iesueer ³ee®eer
Òeef®eleer DeeHeu³eeuee ³esles.

1.3.4 Meeues³e peerJeveeleerue De[®eCeer :
veeefMekeÀHeemetve Deþje -SkeÀesCeerme cewueeb®³ee DeblejeJej Demeuesu³ee efHebHeUieeJe ³ee efþkeÀeCeer
kegÀmegceeûepe DeeHeu³ee kegÀìgb yeer³eebmeesyele jenle nesles. l³eeb®es ®eewLeerHe³e¥le®es ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe ns
efHebHeUieeJeeleerue cejeþer MeeUsle®e Peeues. l³eeveblej Heg{erue efMe#eCeemeeþer l³eebvee veeefMekeÀ ³esLes
HeeþefJeC³eele Deeues nesles. ³eeHetJeeaner l³eeb®es veeefMeke Àuee megÆîeeb®³ee efveefceÊeeves ceecee®³ee Iejer ³esCes peeCes
nesle Demes; Hejble Deelee cee$e Heg{erue efMe#eCeemeeþer l³eebvee ³esLes®e jeneJes ueeieCeej nesles. l³ee keÀeUele
ÒeJesMe veeefMekeÀ Menjeleerue ÒecegKe ceeO³eefcekeÀ efJeÐeeue³e Demeuesu³ee mejkeÀejer ne³emketÀueceO³es l³eeb®ee
ÒeJesMe IesC³eele Deeuee neslee. mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀj, keÀe@. [ebies ns l³ee efJeÐeeue³ee®es ceepeer efJeÐeeLeea
nesles. l³ee efJeÐeeue³ee®eer oie[er Fceejle ÒeMemle [ewueoej nesleer. lemes®e meYeesJeleeueer efJ eMeeue cewoeve
nesles. ³ee MeeUsYeesJeleer DemeCeejs cewoeve HeÀkeÌle ceeskeÀUs cewoeve vemetve npeej cegues J³eJeefmLele KesUt
MekeÀleerue Demes meJe& ÒekeÀej®³ee KesUeb®eer J³eJemLee Demeuesues cewoeve nesles. ³eeJe©ve Meeues³e peerJeveele
DeY³eemeeyejes yej KesUner l³ee keÀeUele efkeÀleer cenÊJee®ee neslee ns ue#eele ³esles. ³ee MeeUsleerue JeeleeJejCe
efMemleer®es nesles. ³ee MeeUs®eer eflemejer Iebìe Peeueer keÀer, MeeUs®³ee DeeJeejele kegÀCeerner Dee{Ule vemes.
l³eecegUs kegÀmegceeûepeebvee MeeUs®es Je eleeJejCe YeeJeveeMetv³e Jeeìle Demes. lemes®e l³eeb®³ee Jeiee&leerue
efJeÐeeL³ee¥®es jenCeerceevener l³eeb®³eeHes#ee JesieUs nesles. cnCetve l³eebvee SkeÀìsHeCeener peeCeJele neslee.
l³ee®eÒeceeCes MeeUsleerue efMe#ekeÀ efMekeÀefJeC³eele kegÀMeue nesles; Hejbleg l³eeb®eer efMekeÀefJeC³ee®eer He×leer ner
uesKekeÀemeeþer JesieUer nesleer. uesKekeÀeuee DeMee efMemleefÒe³e Je JesieUîee JeeleeJejCee®eer meJe³e veJnleer.
keÀejCe uesKekeÀ ®eewLeerHe³e&ble ieeJeekeÀ[erue p³ee MeeUsle nesles, l³ee MeeUs®es JeeleeJe jCe Menjeleerue
MeeUsHes#ee Deieoer JesieUs nesles. ieeJeekeÀ[erue MeeUsle l³eeb®es KetHe efce$e nesles. lemes®e JeefkeÀueeb®ee cegueiee
cnCetve efMe#ekeÀ l³eebvee DeefOekeÀ cenÊJe osle Demes. cegK³e cnCepes keÀOeer MeeUe Demenîe Peeueer, lej Iej
peJeU Dem eu³eeves Iejerner peelee ³esle nesles. lemes®e veoerner peJeU Demeu³eeves veoerkeÀeþer ceesje®eer efHemes
MeesOeC³eemeeþer peelee ³esle Demes. l³eecegUs De®eevekeÀ veeefMekeÀceOeerue ceesþîee MeeUsle Deeu³eeJej lesLeerue
JeeleeJejCeeefJeuesKekeÀ nUtnUt ³ee MeeUsleerue JeeleeJejCeele ©Uues lemes®e ³ee®e MeeUsleerue Hee®e JepeerJeveeuee veJeerve JeUCe ueeieues. Jee*dce³eemebyebOeer®es efJe MesìekeÀCeejs Òesce uesKekeÀe®³ee ceveele ³ee®e keÀeUele efvecee&Ce Peeues nesles. lemes®e SkeÀ veì cnCetvener ÒeLece les munotes.in

Page 8

8³esLes®e meJee¥meceesj Deeues nesles. SkeÀ efJeÐeeLeea cnCetve les meJe&mee OeejCe nesles. ieefCele efJepeemle jme veJnlee HeCe Flej efJeuesKeve, Jee®eve mJe®íboer efHeÀjCes ³eeceO³es l³eebvee DeefOekeÀ jme neslee. DeMee ÒekeÀejs ³ee® e Meeues³e
peerJeveele l³eeb®³ee Dee³eg<³eeuee SkeÀ JesieUs JeUCe ueeieues.

1.3.5 veeìîe ³ee meeefnl³e ÒekeÀeje®ee Heefj®e³e :
veeefMekeÀ®³ee GÊej efoMesuee meHleMe=bie veeJee®ee [eWiej Demetve ³ee [eWieje®³ee Hee³eL³eeMeer JeCeer
ieeJe Deens. ns ieeJe ueskeÀkeÀeb®³ee Iej®³eemeeþer ceneyeUsMJej -ceeLessjeve nesles. GvneUîee®³ee megÆerceO³es les
JeCeeruee peele Demele. l³ee efþkeÀeCeer SkeÀ Fveeceoejer Jee[e neslee, p³eele Fveeceoejer JewYeJee®³ee Je
Feflenemee®³ee peerCe& KegCee keÀesUîee®³ee peeUîeeÒecee Ces FkeÀ[s eflekeÀ[s ueeWyele nesl³ee. l³ee Jee[îeele
iesu³eeJej uesKekeÀeuee YetlekeÀeUele peele Demeu³ee®es Jeeìle nesles. lesLes SkeÀ íesìsmes ûebLeeue³e nesles. l³ee
ûebLeeue³eele De[er®e -leerveMes HegmlekesÀ SkeÀe keÀHeeìele nesleer. ³ee keÀHeeìe®es k egÀuetHe uesKekeÀ megÆeruee
Deeu³eeJej GIe[ues peele Demes. ef®eHeUtCekeÀjeb®³ee efveyebOeceeuesHeemetve megjme ûebLeceeues®³ee keÀeobyeN³ee
DeMee meJe& ÒekeÀej®³ee HegmlekeÀeb®ee meceeJesMe ³ee keÀHeeìeleerue HegmlekeÀebceO³es neslee. ³ee ûebLeeue³eele
uesKekeÀe®eer veeìkeÀebMeer DeesUKe Jee*dce³eerve mJe©Heele Peeueer. ³ee veeìkeÀeceO³es jece ieCesMe ie[keÀjer
³eeb®eer veeìkesÀ nesleer. l³eecegUs `Jes©U®eer uesCeer HeneJe³eeme iesu³eeJej lesLes kewÀueeme HeJe&lee®es oMe&ve JneJes'
Demes l³eebvee Jeeìles. peer veeìkesÀ les Jee®ele nesles, l³eeleues meejs®e l³eebvee mecepele nesles Demes veener;
Hejbleg l³eeletve efceUCeeje DeHetJe& Deeveboe®ee DevegYeJe les veJ³eeves Iesle nesles. ³ee HegmlekeÀebceOeerue veeìkeÀ
Jee®etve leer meeefYeve³e keÀjC³ee®ee Òe³elve uesKekeÀ jespe keÀ© ueeieues. Jee[îee®³ee ie®®eerJe©ve meHleMe=bie
[eWiej nekesÀ®³ee DeblejeJej Demeu³eemeejKee Jeeìe³e®ee. mebYeepeer®eer efkebÀJee megOeekeÀje®eer YeeG®®e mJejele l³eeme SskeÀJele Demes DeeefCe lees ner DeeHeCe meeyeepeer efkebÀJee jeceueeue Demes mecepetve
MeebleHeCes SskeÀle Demes uesKekeÀ meebieleele.

1.3.6 `keÀefJelee' ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®eer DeeJe[ :
uesKekeÀ ce@efì^keÀ®³ee Jeiee&le peeC³eeHetJeea®e l³eeb®es veJe meeefnl³ee®es Jee®eve yeN³eeHewkeÀer Peeues nesles.
l³eebvee pes -pes veJemeeefnl³e efceUle iesues les -les meeefnl³e les Jee®ele iesues. l³eeceO³es iees.iees. oeleej, n.vee.
DeeHeìs, veeLe ceeOeJe ie[keÀjer, yeeuekeÀJeer ³eeb®es meeefnl³e lemes®e Yeejle ieewjJe ûebLeceeuee, megjme
ûebLeceeuee ³ee meeefnl³ee ®ee meceeJesMe neslee. l³ee®eÒeceeCes l³eeb®eer DeeOegefvekeÀ YeeJe keÀefJelesMeer leeW[ DeesUKe
nesleer; Hejbleg l³eeleerue Kejs cece& keÀe³e Deens ns peeCetve IesC³ee®eer mebOeer l³eebvee meneJeerle Demeleevee
Hegjesefnle mejebcegUs efceUeueer. SkeÀoe He gjesefnle mej peeoe leeme IesC³eemeeþer Jeiee&Jej Deeues Je l³eebveer leebyes
³eeb®eer `Jeeje' ner keÀefJelee efMekeÀefJeC³eeme meg©Jeele kesÀueer. lesJne uesKekeÀebvee mebleHeblee®³ee keÀ#esHeueerkeÀ[s
peeTve DeeOegefvekeÀ YeeJekeÀefJelee keÀMeer Jee®eeJe er leer keÀMeer mecepetve I³eeJeer, lemes®e efle®³eele DemeCeeN³ee
jme meeQo³ee&®ee DeemJeeo keÀmee I³eeJee ³ee®eer Kejer Òeef®eleer Deeueer. ³eeHegJeeaner l³eebveer nmleefueefKele
DebkeÀemeeþer HeÐeuesKeve kesÀues nesles. l³eeceO³es jeIeesyee®ee Heje¬eÀce , veeje³eCejeJeeb®ee JeOe, efmebnie[ ns
efJeefþkeÀeCeer JeeHej keÀjCesner l³eebvee pecele nesles. lemes®e Hegjesefnle mejeb®³ee ³ee ke ÀeJ³e mecepeJetve
meebieC³ee®³ee efMekeÀJeCeercegUs lej les DeefOekeÀ®e keÀeJ³eekeÀ[s DeekeÀefcee$e, Jeie&efMe#ekeÀ cnCetve Hegjesefnle mejebMeer mebyebOe mebHeuee neslee. l³eecegUs l³eebvee JeeF&ì Jeeìle nesle s Je
l³eebveer peeleevee efvejesHee®eer keÀefJelee l³eeb®³ee neleele efoueer. Heg{erue keÀeUele uesKeve #es$eele uesKekeÀ
cnCetve keÀe³e&jle Demeleevee l³eebvee Hegjesefnle mejebveer DeeHeu³ee MeeUsleerue ÒecegKe HeengCee cnCetve Deecebef$ele
kesÀues nesle s. KetHe Je

Page 9

9`Jeeje' efMekeÀefJeCeejs Feflenemee®³ee keÀLee jbieJetve meebieCeejs mej Lees[smes kegÀþslejer njefJeu³ee®eer peeCeerJe
uesKekeÀeuee Peeueer nesleer.

1.3.7 kegÀmegceeûepee®es veeìîeuesKeve :
JeCeeruee melele oesve -®eej JeuesKekeÀeb®³ee ceveele veeìkeÀ DeefOekeÀ KeesueJej ©letve yemeues. veeìkeÀeyejesyej Flej meeefnl³ee®esner les
Jee®eve keÀjl e nesles; Hejbleg l³eeceO³es veeìkeÀeFlekeÀer iees[er Jeeìle veJnleer. þjeefJekeÀ cegKeJeìs DeeefCe
veeìîeÒemebieeb®eer íe³eeef®e$e Demeuesues veeìîeHegmlekeÀ Heeefnues keÀer, l³eeb®³ee ceveeJej HeguekeÀ
®e{u³eemeejKes l³eebvee Jeeìs. pesJne iebOeJe& veeìî e Òe³eesiee®es veeìîe HegCe& Je=Êeeble HegCes efkebÀJee cegbyeF& ³esLetve
Deeuesues HeengCes meebiele lesJne les efkeÀleer SskeÀeJes efkeÀleer veener Demes l³eebvee nesle. veeìîeeefJeÒesceeletve veeìîeuesKeve keÀjCes lej meenefpekeÀ®e ne sles. lesJne ³eesiemebv³eeme efkebÀJee Oece&mebv³eeme veeJee®es
veeìkeÀ l³eebveer efueefnues. pesJe{er GÊeceefjleerves veeìkeÀe®eer efveefce&leer nesCes DeHesef#ele nesles. lesJe{er ®eebiee fue
veeìîeefveefce&leer l³eeJesUer Peeueer veener. ³ee veeìkeÀeleer ue ÒecegKe Hee$e ³eesiesMJej nesles. ³ee veeìkeÀe®eer
YeePeeues. l³eeveblej yejs®e efoJeme l³eebveer veeìîeuesKeve kesÀues veener. keÀejCe l³ eeveblej DeeHeCe keÀJeer Deenesle
³ee®eer Òeef®eleer l³eebvee Deeueer nesleer.

1.3.8 meejebMe :
cejeþer meeefnl³eeleerue p³es<þ uesKekeÀ efJe.Jee. efMejJee[keÀj DeLee&le kegÀmegceeûepe ³eebveer cejeþer
meeefnl³eeuee HeÀej ceesþs ³eesieoeve efoues Deens. l³eebveer meJe&®e meeefnl³e ÒekeÀejele uesKeve kesÀues Demesue ner.
keÀeJ³e DeeefCe veeìkeÀ ³ee meeefnl³eÒekeÀejele l³ee®es uesKeve DeefOekeÀ Deens. 27 HesÀye´gJeejer ne l³eeb®ee
pevceefoJeme cejeþer jep³e YeeveeceebefkeÀle HegjmkeÀej kegÀmegceeûepeebvee ÒeeHle Peeues Deensle.

1.4 mebiecevesj®es efoJeme - o³ee HeJeej

1.4.1 Heefj®e³e :
o³ee HeJeej ³eeb®es Kejs veeJe oie[t cee©leer HeJeej nesles. l³eeb®ee pevce 15 meHìWyej, 1935
jespeer Denceoveiej efpeunîeeleerue OeeceCeieeJe ³ee Kes[îeele Peeuee Je l³eeb®ee ce=l³et 20 meHìWyej,
1996 jespeer Peeuee. o³ee HeJeej ns cejeþerleerue veeceebefkeÀle meeefnefl³ekeÀ Deensle. cejeþer oefuele
meeefnl³eeleerue les DeûeCeer meeefnefl³ek eÀ cnCetve DeesUKeues peeleele. `keÀeW[Jee[e' ³ee l³eeb®³ee keÀefJelee
mebûeneuee jep³emejkeÀej®ee HegjmkeÀej efceUeuesuee Deens. `®eeJe[er', `peeieu³ee', `Heemebie' ns l³eeb®es
keÀLeemebûen Òeefme× Deens. `OecceHeo' ne keÀefJeleemebûen ÒekeÀeefMele Peeues uee Deens. ³eeKesjerpe l³eebveer
`HeeCeer kegÀþJej Deeueb ieb yeeF&' Je `efJeìeU' ns Jew®eeefjkeÀ meeefnl³ener Òeefme× Peeues Deens. efJeìeU®ee
`yeerme ©He³es' ne efnboer DevegJeeo osKeerue Òeefme× Deens. `yeuegleb' ³ee l³eeb®³ee Deelce®eefj$eeuee ceneje<ì ^
mejkeÀej®ee 1979 meeueer Glke=À<ì Jee*ce³eemeeþer®ee HegjmkeÀej efceUeuesuee Deens. `yeuegleb' ns o³ee
HeJeejeb®es DeelcekeÀLeve DeveskeÀ Yeejleer³e Yeecejeþer oefuele meeefnl³ee®eer Hee TueJeeì efvecee&Ce kesÀueer. ³eeKesjerpe o³ee HeJeej ³eebvee Yeejle mejkeÀejves
1990 meeueer ’He¨eÞeer“ ³ee HegjmkeÀejeves mevceeefvele kesÀues Deens.
munotes.in

Page 10

101.4.2 mebiecevesj®es efoJeme :
`mebiecevesj®es efoJeme' ne uesKe o³ee HeJeej ³eeb®³ee `yeuegleb' ³ee D eelcekeÀLeveeletve Iesleuee Deens.
mebiecevesj®³ee yeesef[¥ieceO³es jentve o³ee HeJeej ³eebveer l³eeb®es Meeues³e efMe#eCe HetCe& kesÀues. ojc³eeve l³eeb®³ee
®eguel³eeves l³eebvee Je l³eeb®³ee DeeF&uee ve efJe®eejlee o³ee HeJeej ³eeb®es ueive þjefJeues. He efjCeeceer ce@efì^keÀuee
l³eeb®ee Fbûepeer ne efJeKe®etve ve peelee DeY³eemeeme meg©Jeele kesÀueer, veeHeeme Peeuesu³ee cegueebvee yeesef[b¥ieceO³es jenlee ³esle
veJnles. cee$e o³ee HeJeej ³eebveer DeefOekeÀeN³eeb®eer HejJeeveieer keÀe{ueer Je veeHeeme Peeu³eeveblejner les
yeesef[¥ieceO³es jent ueeieues. veeHeeme Peeuesu³ee o³ee HeJeejebvee yeesef[&bieceOeerue cetues ef®e[Jele Demele.
HeefjCeeceer l³eeb®³ee DeY³eemeel e J³el³e³e ³esle neslee. lesJne l³eebveer yeesef[¥iepeJeU®³ee keÀeWye[er®³ee
Kegje[îeele yemetve DeY³eeme kesÀuee Je les ce@efì^keÀ Heeme Peeues. SkesÀ keÀeUer ce@efì^keÀ veeHeeme nesCeeN³ee o³ee
HeJeejebveer cejeþer meeefnl³e #es$eele veeJeueewefkeÀkeÀ ef ceUefJeuee Je l³eebvee He¨eÞeer meejK³ee mevceeveer³e veeiejer
HegjmkeÀejeves mevceeefvele keÀjC³eele Deeues.

1.4.3 ÒemleeJevee :
`mebiecevesj®es efoJeme' ne uesKe o³ee HeJeej ³eeb®³ee `yeuegle' ³ee DeelcekeÀLeveeletve Iesleuesuee
Deens. Meeues³e peerJev eeHeemetve®e l³eebvee Yeejleer³e peeleerJ³eJemLes®³ee oesmeYeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleercegUs, efou³ee peeCeeN³ee JeeieCegkeÀercegUs l³eebvee meeceeefpekeÀ MeespeeCeerJe nesle nesleer. DeMee mee ceeefpekeÀ efJeSme.Sme.meer. ®³ee Jeve efJe®eejlee l³eeb®es ueive þjefJeuesues Demele s. ®eguel³ee®³ee cejCeesHejevle l³eeb®eer Je®eveHetleea keÀjC³ee®eer
peyeeyeoejer HeJeejebJej ³esles. þjuesu³ee efJeJeenecegUs l³eebvee Sme.Sme.meer. ®es Je
1.4.4 ®egueles leel³ee®es efveOeve :
mebiecevesjuee MeeUsle efMekeÀe³eue e Demeleevee o³ee HeJeej ³eeb®³ee ®eguel³eeb®eer cegbyeF&uee ley³esle
DeefleMe³e efyeIe[ueer. lesJne oie[tuee (o³ee HeJeej) leej keÀ©ve mebiecevesjngve cegbyeF&uee leele[erves
yeesueeJeues peeles. leel³ee iesues lej l³eebvee HeeCeer keÀesCe osCeej? leel³ee b®ee cegueiee KetHe ueneve Demeu³eeves
Je HegleC³eeves HeeCeer ÐeeJes Demee efve³ece Demeu³eecegUs oie[tuee mebiecevesjntve yeesueeJetve Iesleues peeles. oie[t
cegbyeF&uee Heesnes®eu³eeveblej keÀUles keÀer, leel³ee lej MesJeì®³ee IeìkeÀe ceespele Deensle. l³eeb®³ee Jeef[ueebvee
pees $eeme neslee lees®e ®eguel³eebveener neslee. oe©cegUs efueJnj Kejeye Peeuesues nesles. Deele[îeebvee `yeerU'
He[uesueer nesleer. oie[t ueneve Demeleevee l³eeb®es Je[erue iesues lesJne l³eeb®³ee ®eguel³eeves Jeef[ueebvee HeeCeer
efoues nesles. Deelee l³eebvee ®eguel³eebvee HeeCeer Ðee³e®es nesles. leel³ee peeCeej DeMeer l³eebveer mJele:®eer
ceeveefmekeÀlee keÀ©ve þsJeu³eecegUs l³eebvee leel³ee iesu³eeveblej DeefOekeÀ $eeme Peeuee veener. lemes leel³eebveer
l³eeb®³ee DeeF&®ee kesÀu esuee DeHeceeve les efJemejues veJnles. cnCetve DeÞet ieeUC³ee®eener ÒeMve veJnlee. cee$e
Deepeerves nbyej[e HeÀes[uee neslee. mJele:Hes#ee l³eebvee l³eeb®³ee keÀeketÀ®es veJeue Jeeìle nesles. l³eeb®eer keÀeketÀ
efYeleer Jeeìles cnCetve keÀOeerner cesuesu³ ee ceeCemee®es leeW[ Heenle vemes. cee$e veJeje iesu³eeveblejner efleves
yeensj ³esT ve³es ³eecegUs oJeeKeev³eele ®e®ee& meg© Peeueer nesleer. MesJeì®eer DebIeesU yee³ekeÀesves IeeueeJeer
DeMeer ÒeLee Demeleeveener leer yeensj Deeueer veener. keÀoeef®ele ` megìues SkeÀoe®eer' Demes efleuee Jeeìle
DemeeJes Demee o³ee HeJeej cnCeleele.

munotes.in

Page 11

111.4.5 o³ee HeJeej efJeJeen :
leel³ee iesu³eeveblej l³eebveer o³ee HeJeej ³eeb®³eemeceesj SkeÀ Hes®eÒemebie efvecee&Ce kesÀuee. lesLetve
l³eeb®³ee Dee³eg<³ee®ee DeLe&®e ye oueuee Demee les meebieleele. SkeÀe HeesjkeÌ³ee cegueeuee ceole keÀjC³ee®³ee
GÎsMeebveer leel³eebveer l³eeb®es ueive l³eebvee Je l³eeb®³ee DeeF&uee ve efJe®eejlee þjefJeues nesles. Heb®eeb®³eemeceesj
megHeejerner HeÀes[uesueer nesleer. l³eecegUs leel³eebve er efouesues Je®eve HeeUeJes®e ueeiesue Demee meJee¥keÀ[tve oyeeJe
DeeCeuee peele neslee. l³eele®e cegueieer ve Heenlee ueive þjefJeuesue Heengve l³eebvee KetHe ®eer[ ³esle nesleer.
cegueieer efMekeÀuesueerner veJnleer. lemes®e o³ee HeJeej ³eebvee SJe{îee ueneve Je³eele ueiveeb®³ee yes[erle
De[keÀe³e®es veJnles. [e@. Deebyes[keÀjebmeejKes KetHe efMekeÀe³e®es nesles DeeefCe ueive kesÀues lej l³ee®³ee ³ee
mJeHveele De[LeUe efvecee&Ce nesF&ue Demes l³eebvee Jeeìle nesles. lemes®e l³eebvee peMeer yee³ekeÀes nJe er Deens
leMeer leer Demesue keÀer veener ³eebmeejK³ee DemebK³e ÒeMveebveer l³eebvee Ies©ve ìekeÀues nesles. cee$e Iejeleerewue
meJe& ceb[Uer l³eeb®³ee ueiveecegUs Deeveboer Peeueer nesleer.

1.4.6 leel³ee®es efveOeve :
HetJeea®³ee keÀeUer keÀener cenej ceb[Uer Òesle Hegjerle Demele. Heg{s yeeyeemeensyeebvee ®ewl³eYegceerJej
peeUleevee Heeefnu³eeveblej ner ÒeLee cees[erle efveIeeueer. l³eecegUs l³eekeÀeU®³ee He×leervegmeej leel³eebveener
oHeÀve keÀjC³ee®es þjues. l³eekeÀeUer c³egefveefmeHeeìea®es veeskeÀj Heg©peeleerves cenej®e. JejUer ceOeerue meesveeHetjele leel³eeb®ee osn oHeÀve kesÀuee iesuee. oHeÀve keÀjC³eeHetJeea
(ceeleer ueesìC³eeHetJeea) l³eebvee HeeCeer Heepetve, `Keemesuee' ®ekeÀje ceeju³eeveblej ce[keÀ HeÀes[leevee `yeeWye
ceeje³e®eer' ³ee meJe& efJeOeeR®ee DeLe& Depetvener ceuee keÀUeuesuee veener Demes o³ee HeJeej meebieleele. efuebyee®ee
Heeuee leeW[ele IeeueCes, [eskeÌ³eeJejerue kesÀme keÀe{Ces, efHeb[oeve, ceveg<³e keÀesCel³ee ³eesveerle pevceeuee iesuee
³ee®eer keÀuHevee ³eebmeejK³ee HejbHeje o³ee HeJeej ³eebvee nem³eemHeo lemes®e ’yeb[ue“ Jeeìle nesl³ee.

1.4.7 meF&®eer Heefnueer Yesì :
o³ee HeJeej ³eeb®ee efJeJeen l³eeb®³ee leel³eebveer p³ee cegueerMeer o³ee HeJeejeb®es ueive þjefJeues nesles,
l³ee cegueer®es veeJe l³eebveer ceveesceve `meF&' Demes þsJeues nesles. efle®eb ieeJe mebiecevesjHeemetve Hee®e les mene
cewueeb®³ee DeblejeJej nesles. MeefveJeej®³ee efoJeMeer mebiecevesj®ee DeeþJe[s yeepeej Yeje³e®ee l³eeb®eer MeeUener
ogHeejveblej mees[ tve osC³eele ³ee³e®eer. SkeÀe MeefveJeejer Demes®e yeepeejele efHeÀjle Demeleevee meF&®es SkeÀ
veelesJeeF&keÀ l³eebvee Yesìues. l³ee veelesJeeF&keÀeves og©ve®e l³eebvee meF& oeKeefJeueer. Mesleeleerue ceeue
efJekeÀe³euee leer efle®³ee DeeF&yejesyej yeepeej ele Deeuesueer nesleer. efleuee Heenlee®e l³eeb®eer oeb[er G[eueer.
efieNneF&keÀebvee leeie[îeele leer ceeue ceespetve osle nesleer les og©ve®e meF&uee v³eeneUle nesles. ef®eìe®ee
HejkeÀj DeeefCe ef®eìe®ee®e HeesuekeÀe meF&ves Ieeleuee neslee. Gvnecegues i eeue ueeue Peeues nesles. DemleeJ³emle
Peeuesues kesÀme JeeN³eecegUs keÀHeeUeJej ³esle nesles. efveUmej Ieejs [esUs, Oeejoej veekeÀ, Je³e Je12 Demes meF&®es JeCe&ve keÀjleele. mebiecevesj®³ee yeepeejele ceeue efJekeÀC³eeme keÀesCeer `Deemceevee® eer Hejer'
Deeu³ee®e peCet l³eebvee Yeeme nesle neslee. MeeUsleerue cegueeRmeejKee efnuee pej HesnjeJe Ieeleuee lej efle®³ee
peJeUHeeme keÀesCeleerner cegueieer GYeer jent MekeÀle veener DeMee ÒekeÀej®es DeveskeÀ efJe®eej l³eeb®³ee ceveele
³esT ueeieues ne sles. cee$e efle®³eeMeer keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee mebJeeo meeOelee Deeuee veener. efkebÀyengvee les
MekeÌ³e ner veJnles. efleuee Heentve Hejle yeesef[&bieJej iesu³eeJej ceveeuee HebKe HegÀìues Deensle, Demes Jeeìle
nesles. ceveele efJeue#eCe ìeskeÀe®eer n tjntj oeìtve ³esle nesleer. efleuee HeenC³ee®³ee DeeOeer leer efMekeÀuesueer
veener cnCetve efJe®eej keÀjCeejs o³ee HeJeej efleuee Heenleele

munotes.in

Page 12

121.4.8 meF&®es Iej :
³ee$esveblej Deepeer yejesyej meF&®³ee ieeJeer peeC³ee®ee Òemebie ³eslees. mebO³eekeÀeU®³ee JesUer les
efle®³ee ieeJeer Heesnes®eues neles. lesLes iesu³eeveblej meJe&ÒeLece o³ee meF&uee®e MeesOele nesles. je$eer®es pesJeCe
Peeues, lejer meF& keÀesþs®e efomele veJnleer. mebHetCe& je$e efle®³ee®e efJe®eejebceO³es iesueer nesleer. mekeÀeUer Gþtve
les Hegvne meF&uee MeesOet ueeieues, lej meF& mekeÀeUer DebieCeele SkeÀe keÀeskeÀjeyejesyej KesUle nesleer. l³eebvee
Heeefnu³eeveblej leer ueepetve Iejele HeUtve iesueer. meF&®es Iej yejs®e ceesþs nesles. ®eej -Hee®e YeeJeeb®es SkeÀ$e
kegÀìgbye, Iejele cegyeu ekeÀ ceW{j nesleer. meF&®es Je[erue Heer.[yu³eg.[er. ceO³es cegkeÀeoce nesles. jbieeves KetHe®e
keÀeUs nesles cnCepes®e HeÀkeÌle oele®eb ®ecekeÀleerue Demes nesles. Debieeves cepeyetle nesles. l³eeb®³eekeÀ[s
Heeefnu³eeJej Demes Jeeìe³e®es keÀer, SJe{îee ke ÀeUîee ceeCemee®eer SJe{er ieesjer cegueieer keÀMeer keÀe³e? cee$e
efle®³ee DeeF&keÀ[s Heeefnu³eeJej l³ee®es GÊej efceUeues. DeMeeÒekeÀejs meJe& meF&®³ee efJe®eejebceO³es keÀmes iesues
les keÀUeues®e veener.

1.4.9 osJeie[®eer ³ee$ee :
®ew$e ceefnv³eele osJeie[®eer ³ee$ee Yeje³e®eer. `Keb[esyee®eb peeieleer p³eesle' ns lesLeerue osJemLeeve
Òeefme× Deens. mebiecevesjHeemetve oesve les efleve cewueeb®³ee DeblejeJej osJeie[ efmLele nesles. osJeie[®³ee
³ee$esuee peeC³ee®ee jmlee ne o³ee HeJeej ³eeb®³ee yeesef [¥ieJe©ve®e peele neslee. l³eeb®es veelesJeeF&keÀ
efve³eefceleHeCes ³ee pe$esuee ³esle; ceìCee®ee yesle, leceeMee -nbieecee DeeefCe yejyeeì ³eebmeejK³ee iees<ìer pe$esle
nesle Demele. Keb[esyee®eer ³ee$ee Demeu³eeves meJe& JeeleeJejCe Keb[esyeece³e nesTve p ee³e®es. ³eeceO³es
Keb[esyee®es ÒesceÒekeÀjCe cee$e o³ee HeJeej ³eebvee ceveeHeemetve DeeJe[le nesles. Oeveieje®³ee yeevetmeeþer l³eebveer
pespegjer mees[ueer. Jejleer osJeUele Keb[esyee DeeefCe l³ee®eer ueivee®eer yee³ekeÀes ³eeb®eer cetleea®es pe$esle ue ive
ueeieles. l³eeJesUer cee$e Keeue®³ee yeepetuee Demeuesu³ee yeevet®³ee cetleeaJej Yeb[eje He[lees DeMeer meJee¥®eer
mecepetle nesleer. pespegjeruee iesu³eeJej peMeer veJeerve pees[Heer DeeHeu³ee yee³ekeÀesuee keÀ[sJej IesTve ie[e®³ee
Hee³eN³ee ®e{leele lemes®e o³ee meF&uee IesTve ie[e®³ee Hee³eN³ee ®e{eJ³ee ueeieleerue keÀe? Demee efJe®eej
osJeie[®³ee pe$esle keÀjerle nesles. l³eele®e l³ee ³ee$esle meF& l³eebvee efomeueer. ìesHeHeojer Ye[keÀ uegie[
efleves Ieeleuesues nesles. lemes®e veekeÀele veLe Ieele ueer nesleer. l³eebvee Heentve meF& ueeiele nesleer. efle®³ee
Je³ee®³ee cegueer efleuee `lees yeIe legPee veJeje' cnCetve ef®e[Jele nesl³ee. leer o³ee HeJeej ³eebvee Heentve ueepegve
HeUtve pee³e®eer ³eeJe©ve lesner efleuee DeeJe[ues nesles Demes ue#eele ³ esles.

1.4.10 peerJeveele Deeuesu³ee De[®eCeer :
veeHeeme Peeu³eecegUs Heg{s Dee³eg<³eele keÀener lejer keÀ©ve oeKeefJeC³ee®eer l³eeb®eer Gceea mebHeueer.
Fbûepeer®³ee efYeleercegUs melele Iegmeceì nesT ueeieueer. veeHeeme Peeu³eeveblej Hegvne yeesef[¥i eJej jenlee
³esCeej veJnles. mebmLee®eeuekeÀeb®³ee neleeHee³ee He[tve yeesef[¥ieceO³es jenC³ee®eer HejJeeveieer l³eebveer
efceUefJeueer. yengleskeÀ ³ee efJeÐeeL³ee&uee keÀe{ues lej ³ee®eer DeeF& ner efveIetve peeF&ue ³ee efYeleerves
mebmLee®eeuekeÀebveer ` mHesMeue kesÀme' cnCetve o³ee HeJeej ³eebvee lesLes jenC³ee®eer HejJeeveieer efoueer. cee$e
veeHeeme Peeu³eecegUs yeesef[¥ieceOeerue Flej efJeÐeeL³ee¥meeþer les SkeÀ kegÀ®es<ìs®ee efJeDeVeemeeþer DeeHeCe uee®eej nesTve ³esLes jenle Dee nesle Demee efJe®eej meejKee l³eeb®³ee ceveele ³ee³e®ee
cee$e ³ee meJee¥letvener l³eebveer ceeie& keÀe{uee. cegueeb®³ee vepeje ìeUtve les yeesef[¥ieceO³es HeÀkeÌle pesJee³euee
peele. yeesef[¥iepeJeU SkeÀ Gb®e keÀesbye[er®es Kegje[s neles. lesLes yemetve le s DeY³eeme keÀjerle. Dee@keÌìesyej®³ee
Hejer#esuee yemeu³eeveblej l³eebveer MeefveJeej®³ee DeeþJe[s yeepeejele peeTve meF&uee yeIeC³ee®esner mees[tve
efoues Je DeY³eemeele oceoej meg©Jeele kesÀueer. l³eeb®es Heeþeblej ®eebieues nesles. l³ee®³ee®e peesjeJej les munotes.in

Page 13

13Fbûeefpele 63 ceekeÌme& IesTve Sme.Sme.meer. megìues. ner kesÀJeU Heeþebleje®eer keÀceeue nesleer Demes ner les
³eeefþkeÀeCeer veceto keÀjleele.

1.4.11 meejebMe :
Lees[keÌ³eele o³ee HeJeej Sme.Sme.meer. veeHeeme Peeues lejer vewjeM³ee®³ee ielexle i esues veener.
Gueì l³eeveblej l³eeletve yeensj He[tve veJ³ee Gcesoerves, veJ³ee efpeÎerves DeY³eeme kesÀuee Je les Sme.Sme.meer.
Heeme Peeues. cnCepes®e Dee³eg<³eele efkeÀleerner keÀeUs {ie oeìtve Deeues lejer, l³eeveblej meesvesjer Heneì
nesle®e Demeles.

1.5 MebYejHewkeÀer Megv³e ceeke&À - vee. meer. HeÀ[kesÀ

1.5.1 Heefj®e³e :
4 Dee@iemì, 1894 jespeer vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eeb®ee pevce keÀpe&le (Denceoveiej) ³esLes Peeuee.
l³eeb®ee ce=l³et 22 Dee@keÌìesyej, 1978 jespeer Peeuee. l³eeb®es mebHetCe& veeJe v eeje³eCe meerleejece HeÀ[kesÀ
Demes nesles. les cejeþer meeefnl³eeleerue SkeÀ veeJeepeuesues uesKekeÀ cnCetve Heefjef®ele Deensle. lemes®e l³eebveer
keÀesuneHetj ³esLeerue jepeejece ceneefJeÐeeue³eele leÊJe%eeve efJeDeens. l³eebveer DeeHeu³ee uesKeeceO³es leb$eeJej DeefOekeÀ Yej efouee Demetve leb$eMeg×lee, jsKeerJeHeCee,
[ewueoej YeeeqkeÌue<ìlee Je MesJeìer keÀLes®eer GkeÀue Demes leebef$ekeÀ mJe©He l³eeb®³ee uesKevee®es nesles. `Deuuee nes
DekeÀyej' ner l³eeb®eer Heefnueer keÀeobyejer Demetve `ìWHejue Hee@Jej' ³ee ceejer keÀesjsueer efueefKele Fbûepeer
keÀeobyejer®³ee DeeOeejs efueefnueer Deens. lemes®e `DeK esj®es yeb[', `DeìsHeej', `keÀueboj', `PebPeeJeele',
`Pesuece' Je `oewuele' ³ee l³eeb®³ee keÀener Òeefme× keÀeobyeN³ee Deensle. lemes®e ’yeeJeve keÀeMeer“ ³ee veeJeeves
l³eebveer keÀener ÒeefleefveefOekeÀ keÀLee mebûeefnle kesÀu³ee Deensle. l³eeb®³ee keÀLe e Je keÀeobyeN³ee ³ee Fbûepeer Je
Yeejleer³e YeeYeejleer³e cejeþer meeefnl³e mebcesuevee®es DeO³e#eHeo l³eebveer Yegmeeefnl³e#es$eeleerue ³eesieoeve ue#eele IesTve 1962 ceO³es Yeejle mejkeÀejves l³eebvee `He¨eYetHegjmkeÀejeves mevceeefvele kesÀues iesue.

1.5.2 MebYejHewkeÀer Metv³e ceeke&À :
`MebYejHewkeÀer Metv³e ceeke&À' ³ee uesKeele vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eebefve l ³eeb®³ee DeeþJeCeer MeyoebefkeÀle
kesÀu³ee Deensle. SKeeoe DeY³eemeele keÀ®®ee DemeCeeje KeìîeeU cegueiee YeefJe<³eele megOeejCeej®e veener
Demes ueeskeÀ l³eeb®³ee yeeyeleerle ie=nerle Oejleele. cee$e vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eebvee ner iees<ì ceev³e veJnleer.
cegueeb®³ee Deble:ÒeJe=Êeer DeeefCe ³eesiee³eesie ³eeb®³ee ef¬eÀ³ee -Òeefleef¬eÀ³eeb®³ee ³eesiee³eesieeves l³eeb®³ee peerJeveeuee
JeUCe ueeiele Demeleb Demes l³eeb®es cele nesles. l³eemeeþer les DeeHeu³ee ueneveHeCeer®³ee DeeþJeCeer meebieleele.
Je[erue cee ceuesoej Demeu³eeves l³eeb®es efMe#eCe DeveskeÀ efþkeÀeCeer Peeues. lesJne l³eeb®es kegÀìgbye De®eevekeÀ
HegC³eeuee mLeeef³ekeÀ Peeues. HegC³eeleerue veJeerve MeeUe, veJeerve efMe#ekeÀ, lesLeerue JeeleeJejCe ³eeb®es o[HeCe
l³eeb®³eeJej Deeues. lemes®e cegu eiee ngMeej Deens l³eecegUs l³eeves ueJekeÀj®e ce@efì^keÀ Heeme JneJes ner l³eeb®³ee
Jeef[ueeb®eer DeHes#ee nesleer. DeMee oesvner iees<ìeR®es l³eeb®³eeJej o[HeCe Deeu³eeves l³eeb®ee DeY³eemeeleerue jme
veenermee Peeuee. HeefjCeeceer les ieefCele efJeÒemebieecegUs l³eeb®eer cenÊJeekeÀeb#ee peeie=le Peeueer DeeefCe les Hegvne peesceeves DeY³eemeeuee ueeieues Je ngMeej munotes.in

Page 14

14efJeÐeeLeea cnCetve DeeHeueer DeesUKe veJ³eeves efvecee&Ce kesÀueer. l ³eeveblej Jeef[ueeb®ee mJeYeeJe, kegÀìgbyeeleerue
JeeleeJejCe, l³eeb®eer Jee®evee®eer DeeJe[, l³eebvee ueeieuesues veeìkeÀe®es Jes[ Je l³eeb®eer uee[keÀer kegÀ$eer
l³eeb®³eekeÀ[tve efnjeJeCes ³ee meJe&

1.5.3 ÒemleeJevee :
vee.meer. HeÀ[kesÀ ns leb$eMewu eer®ee GneHeesn keÀjCeejs Je cejeþer meeefnl³eeuee veJ³ee JeUCeeJej
vesTve þsJeCeejs uesKekeÀ cnCetve meJe&Heefjef®ele Deensle. l³eeb®es Meeues³e peerJeve DeveskeÀ efþkeÀeCeer J³eleerle
Peeues keÀejCe l³eeb®es Je[erue ns ceeceuesoej Demeu³eecegUs l³eeb®eer melele yeoueer nesle Demes; Hejbleg l³eeb®³ee
Jeef[ueebveer l³eeb®³ee efMe#eCeele keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee Keb[ He[t efouee veener. Òel³eskeÀ #eCeer les SkeÀ
ceeie&oMe&keÀ cnCetve l³eeb®³eeyejesyej nesles. ceie les DeY³eeme keÀjCes Demees Jee HetpeeDe®ee & keÀjCes DeLeJee
Jele&ceeveHe$es Jee®eve keÀjCes Demees. DeMeeÒekeÀejs Jeef[ueeb®³ee mebmkeÀebjeceO³es l³eeb®eer pe[CeIe[Ce nesle
iesueer. l³eecegUs l³eeb®³ee peerJeveeleerue Jeef[ueeb®eer YetefcekeÀe DeefleMe³e cenÊJee®eer nesleer.

1.5.4 Meeues³e peerJ eveele DeY³eemee®eer DeeJe[ :
Meeues³e peerJeveele l³eebvee Jee®evee®eer DeY³eemee®eer DeeJe[ nesleer. l³eeb®es Je[erue ceeceuesoej
nesles. l³eecegUs l³eeb®es efMe#eCe ns efvejefvejeUîee leeuegkeÌ³ee®³ee efþkeÀeCeer Peeues DeeefCe l³ee keÀeUeleerue
DeMee leeuegkeÌ³eeb®³ee efþkeÀeCe®³ee MeeUe DeeJeM³ekeÀ lesJe{îee ÒeceeCeele megOeejuesu³ee veJnl³ee; l³eeb®³ee
Jeef[ueebveer l³eeb®es efMe#eCe keÀOeer®e ³ee MeeUsJej DeJeuebyetve þsJeues veener. Je[erue Iej®³ee Iejer l³eeb®ee
mJele: jespe vesceeves DeY³eeme Ies le Demele. lejer, ner jespe MeeUsle peeC³ee®eer meJe³e l³eebvee DeJeI³ee
Hee®eJ³ee Je
³ee Jee®evee®³ee DeeJe[erletve l³eebvee meeefnl³ee®eer DeeJe[ efvecee&Ce Peeueer. HegC³eele Deeu³eeJej
l³eebveer Heefnu³eeboe®e `kesÀmejer' ns Jele&ceeveHe$e Heeefnues. l³eebveer l³eeleerue DeûeuesKe Jee®ee³euee meg©Jeele
kesÀueer. l³eeleerue Dee[J³ee efoMesves Demeuesues meJe& keÀe@uece l³eebveer Jee®eues HeCe l³eebvee l³eeletve keÀener®e
DeLe&yeesOe Peeuee veener. pesJne l³eebve er Jeef[ueebvee efJe®eejues, lesJne l³eeb®³ee Jeef[ueebveer l³eebvee
Jele&ceeveHe$eeleerue GY³ee DeeefCe Dee[J³ee keÀe@uece®ee DeLe& mecepeJeuee. uesKekeÀe®³ee Iejer jespe
Jele&ceeveHe$e ³esle vemes. HeCe l³eeb®es Deepeesyee (DeeF&®es ceecee) `keÀjceCetkeÀ ' Je `ceveesjbpeve' ns Jele&ceeveHe$e
Jee®ele Demeu³eecegUs l³eebvee Jele&ceeveHe$e Jee®evee®eer DeefOekeÀ iees[er efvecee&Ce Peeueer. l³eeveblej l³eebveer
meeefnl³e uesKeve kesÀues.

1.5.5 ÒeeC³eeb®eer efJeMes uesKekeÀeb®³ee Jeef[ueebvee HeMe gHe#eeb®es efJeMesceekeÀ[b, HeesHeì, meeUbkeÌ³ee, ceesj Demes ÒeeCeer vesnceer Demes. l³eeb®es Je[erue ogHeejer PeesHeues keÀer, l³eeb®³ee
DebLe©CeeYeesJeleer oesve -leerve ceesj Demele Je les {sketÀCe ef®eueìb Fl³eeoeR®eer efMekeÀej keÀjle. peMeer
Jeef[ueebceO³es ÒeeC³eeefJel³eebveener SkeÀe yewotkeÀ[tve SkeÀ kegÀ$eer Iesleueer nesleer. efle®es veeJe `pe eF&' Demes nesles. l³eeb®eer leer KegHe
uee[keÀer kegÀ$eer nesleer. SkeÀoe uesKekeÀ peervee Glejle Demeleevee leer uee[keÀer kegÀ$eer l³eeb®³ee Hee³eele
IegìceUueer DeeefCe les efpev³eeJe©ve Keeue®³ee Hee³ejerJej ³esTve DeeHeìues. lesJne l³eeb®³ee [eJ³ee n elee®es
ne[ cees[ues DeeefCe ne DeOetHeCee keÀener ÒeceeCeele Depegvener lemee®e Deens Demes les meebieleele. HeCe l³ee
kegÀ$eerJej l³eeb®es KetHe Òesce nesles. p³eeJesUer leer kegÀ$eer cesueer lesJne les peerJee®ee DeekeÀeble keÀ©ve He[ues nesl es munotes.in

Page 15

15³eeletve®e l³eeb®³eeceO³esner HeMegHe#eeefJe©peueer iesueer nesleer.

1.5.6 mHe<ìJekeÌlesHeCee :
uesKekeÀ ueneveHeCeer DeY³eemeele ngMeej nesles DeeefCe Iejele SkegÀuelee SkeÀ cegueiee Demeu ³eeves
Iejeleerue meJe& ueeskeÀ l³eeb®es keÀewlegkeÀ keÀjle Demes. l³ee®eÒeceeCes MeeUslener l³eeb®es ceeceuesoeje®ee cegueiee
DeeefCe l³eeleu³ee l³eele ngMeej cnCetve keÀewlegkeÀ kesÀues peele. uesKekeÀ Hee®e JeJeiee&le Òeefle efveOeer efvejer#ekeÀ Deeues nesles Je l³eebveer DeeHeu³ee efKeMeeleerue Ie[îeeU keÀe{tve Jeiee&leerue
Òel³eskeÀ cegueeuee efJe®eejues, ’efkeÀleer Jeepeues?“ l³ee ÒeMvee®es GÊej uesKekeÀeves SkeÀoce ®eìkeÀve DeeefCe
yejesyej efoues. l³eeJej l³eeb®es KetHe keÀewlegkeÀ Peeues; cee$e l³eeb®³ee Jeef[ueebveer l³eeb®es ³ee iees<ìeryeÎue
Yeueles®e keÀewlekeÀ keÀOeer®e kesÀues veener. lemes®e uesKekeÀ ueneve Demeleevee les efMeHee³eeyejesyej MeeUsle peele
³esle lesJne l³ee efMeHee³eeves l³eebvee ef®eJe[e Kee³euee e fouee. ner iees<ì l³eeb®³ee Jeef[ueebvee keÀUu³eeJej
l³eebveer l³ee efMeHee³eeuee efMe#ee cnCetve ceej efouee. lees ceej Kejs lej uesKekeÀeuee®e yemeuee Demelee HeCe
l³eeJesUer les ueneve nesles. Hegvne DeMeer®e Ieìvee oesve Jejenerue Demee ceej efceUeuee neslee. keÀejCe l³eeJesUer uesKekeÀeves efMeHee³ee®³ee ceUîeele keÀefuebie[ Keeuueer
nesleer. Jejerue Òemebieeletve l³eeb®³ee Jeef[ueeb®³ee Debieer Demeuesueer efve:mHe=nlee Je mHe<ìJekeÌlesHeCee uesKeke Àeuee
Heefjef®ele Peeuee Je ns iegCe uesKekeÀevesner melele Deelcemeele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.

1.5.7 Mew#eefCekeÀ peerJeveeleerue ³eMeDeHe³eMe :
uesKekeÀeb®es Je[erue ceeceuesoej Demeu³eeves l³ee®³ee Jeef[ueeb®eer vesnceer yeoueer nesle Demes.
l³eecegUs l³eeb®eer Je³ee®eer veT JeMeeUe DeeJeM³ekeÀ lesJe{îee megOeeefjle vemeu³eecegUs Je[erue mJele: l³eeb®ee DeY³eeme Iesle Demes. uesKekeÀ
DeY³eemeele ngMeej nesles J e l³eebvee DeY³eemee®eer osKeerue DeeJe[ nesleer. les Hee®e JeGpeUCeer Gueìîee ¬eÀceeves menpeHeCes cnCele nesles. De®eevekeÀ Jeef[ueebveer MeslekeÀer Keel³eele veeskeÀjer
Oejueer Je les HegC³eeuee ³esTve mLeeef³ekeÀ Peeues. l³eebvee Heg C³eeleerue v³et FbefiueMe mketÀueceO³es oeKeue
keÀjC³eele Deeues. lesLeerue ieês Jee[îee®eer YeJ³e Fceejle leerme -leerme ®eeUerme efJeÐeeL³ee¥®es Jeie&, Òel³eskeÀ
efJeueeieues. l³ee JeeleeJejCee®es o[HeCe l³eeb®³eeJej Deeues. l³eebveer ngMeej Demeu³eeves DeuHeJe³eele ce@efì^keÀ
JneJes Demes l³eeb®³ee Jeef[ueebvee Jeeìle nesles. ³eener iees<ìeR®eer efYebleer l³eeb®³ee ceveele efvecee&Ce Peeueer.
l³eeveblej l³eebveer Fbûepeer®³ee leerve F³eÊee Iej®³ee Iejer HetCe& keÀ©ve Iesleu³ee. 1906 ceO³es vetleve cejeþer
ceneefJeÐeeue³ee®³ee ®eewL³ee F³eÊesle l³eebvee yemeefJeC³eele Deeues HeCe leerve Jeie& Iejer®e Peeu³eeves Yetieesue
DeeefCe ieefCele ns efJe DeY³eemeeefJeceeke&À efceUtve ieefCele efJene cegueiee ®eebieuee efveIeCeb MekeÌ³e veener.“ ³ee iees<ìercegUs l³eeb®³ee Jeef[ueebvee KetHe $eeme Peeuee.
Jeef[ueebvee Peeuesuee $eeme uesKekeÀeuee HeneJesvee l³eecegUs l³ eebveer ieefCele efJeþjefJeues. l³eeletve l³eebvee meJe& efJe®eebieueer Òeieleer Heentve efMe#ekeÀner l³eeb®es keÀewlegkeÀ

munotes.in

Page 16

161.5.8 vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eebvee efkeÀle&vee®eer DeeJe[ :
vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eeb®³ee Jeef[ueebvee keÀerle&vee®eer DeeJe[ nesleer. keÀerle&ve keÀjleevee keÀerle&vee®es
HetJe&jbie les DeefleMe³e ceveesJesOekeÀHeCes meebiele Demes. l³eebveer efkeÀl³eskeÀ JesUe mJ eleb$e DeeK³eeves le³eej kesÀueer
Je l³eeceO³es DemeCeejer Heosner mJele:®e j®eueer nesleer. ³ee HeoebcegUs uesKekeÀe®ee mebefieleeMeer Heefnu³eeboe
Heefj®e³e Peeuee neslee. l³eeb®³ee

1.5.9 Oeeefce&keÀ keÀce&keÀeb[ efJe uesKekeÀe®es Je[erue keÀce&efve<þ Je ef®eefkeÀlmekeÀ nesles. l³eecegUs l³eebveer Je³ee®³ee meneJ³ee JeuesKekeÀe®eer cegbpe kesÀueer Je l³ee®³ee JesoeO³e³eveeme meg©Jeele kesÀueer. mebO³ee, JewMJeosJe, ©ê Fl³eeoer
ye´ïekeÀcee&®³ee efMekeÀJeCeermener meg©Jeele kesÀ ueer. keÀe@uespeceO³es iesu³eeJejner JewMJeosJee®es HeþCe keÀjCes DeeefCe
ueIeg©êe®³eeJesUer l³eeb®³ee yejesyejerves HeþCe keÀje³euee ueeJeCes DeMeer meJe& keÀe³e& l³eeb®³eekeÀ[tve les keÀ©ve
Iesle. ÞeeJeCe ceefnv³eele les GHeeO³eeJej meJe&mJeer DeJeuebyet ve ve jenlee HeesLeer mJele: ceesþîeeves Jee®ele
DeeefCe pejer GHeeO³eslegvee Jee®ele Demeleerue DeeefCe l³eeb®³ee Jee®eveele pej ®etkeÀ Peeueer lej les l³eebveener
DeeJepeg&ve meebiele Demes. l³eeb®³ee Iejele ÞeeJeCeeleerue Òel³eskeÀ efJeOeer ns ³eLeemeeb ie keÀjeJes Demes Jeef[ueebvee
Jeeìle Je l³ee He×leerves les efJeOeer keÀ©ve Iesle Demes. ÞeeJeCener l³eeb®³ee Iejele keÀerle&veeÒeceeCes®e ieepele
Demes. l³eeefoJeMeer ieeJeeleerue $eÝiJeso MeeKesleerue meJe& ye´eïeCe ³esle. DeMeeJesUer keÀesCeerner l³eeb ®³ee
Jeef[ueeb®³ee vepejsletve megìle vemes Je GHeeO³esyegJee®eer l³eeb®³ee vepejsletve megìleevee ceesþer leejebyeU G[le
Demes. lemes®e ÞeeJeCe ceefnv³eele vesnceer nesce -nJeve nesle. l³ee®ee Oetj DeeefCe Heb®eieJ³e ³ee iees<ìer
®egkeÀefJeC³eemeeþer uesKe keÀeuee DeveskeÀ ³egkeÌl³ee keÀjeJ³ee ueeiele Demes. l³eecegUs ÞeeJeCe ceefnvee Deeuee lej
l³eeb®³ee ceveele Oe[keÀer Yeju³eemeejKes Jne³e®es. keÀejCe l³eebvee ÞeeJeCe ceefnv³eeleerue meJe& efJeOeeRvee ??
l³eebvee SkeÀe mebkeÀìemeejKes Jeeìle Demes.

1.5.10 vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eeb®es jbieYetceer efJe uesKekeÀ vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eebvee Jee®evee®eer DeeJe[ efvecee&Ce Peeueer. l³eeJesUer Jee®evee®eer DeeJe[
ueeieueer lejer l³eebvee DeeHeCe uesKekeÀ JneJes DeMeer keÀuHeveeosKeerue ceve ele keÀOeer Deeueer veener; Hejbleg
veeìkeÀele peeC³ee®eer F®íe l³eeb®³ee ceveele nesleer. Keeef[uekeÀjeb®eer `keÀeb®eveie[®eer ceesnvee',
`keÀer®ekeÀJeOe' Fl³eeoer veeìkesÀ l³eeJesUer KetHe ieepeuesueer nesleer. lesJne oesve ®eej Òe³eesie l³eebveer efleke Àerì
keÀe{tve eflemeN³ee cepeu³eeJe©ve Heeefnueer nesleer. l³eecegUs l³eeb®es jbieYetceerefJeJee{le iesues. `keÀeb®eveie[®eer ceesnvee', `keÀer®ekeÀJeOe' ³ee veeìkeÀeleerue DeveskeÀ YeemeeefYeve³e c nCeC³ee®ee Òe³elve les jespe keÀ© ueeieues. l³ee®ee HeefjCeece Demee Peeuee keÀer l³eebveer ceneje<ì^
veeìkeÀ ceb[UeR®³ee ceeuekeÀebvee SkeÀ He$e efueefnues. l³ee He$eele efueefnues nesles keÀer, `ceuee legce®³ee kebÀHeveerle
³ee³e®eb Deens' Hejbleg l³eeb® ³eekeÀ[tve l³eebvee keÀesCelesner Gllej Deeues veener. keÀejCe l³eebvee Jeeìues keÀer,
ceneje<ì^ veeìkeÀ ceb[Uer®³ee ceeuekeÀebveer les SKeeÐee veeìkeÀJes[îee veemecepe ceguee®es He$e mecepetve
HeÀe[tvener ìekeÀue DemeeJeb. l³eeb®³eekeÀ[tve keÀener®e GÊej Deeues veener cnCetve l³eeb®³eekeÀ[s peeTve
efJe®eejC³ee®es Oee[mener uesKekeÀeuee Peeues veener. DeveskeÀ JesUe ³ee veeìkeÀ kebÀHeveerle peeC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee; Hejbleg oejeHe³e¥le iesu³eeJej l³ee®es neleHee³e LejLej keÀeHele nesles DeeefCe keÀener ef oJemeeveblej
veeìkeÀ kebÀHeveerle peeC³ee®es Jes[ DeeHeesDeeHe®e veenermes Peeues nesles. DeMeeÒekeÀejs vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eeb®³ee
ceveeceO³es veeìkeÀeefJeefoJemee veblej keÀceer nesle iesues.

munotes.in

Page 17

171.5.11 meceejesHe :
DeMeeÒekeÀejs uesKekeÀe®³ee pe[CeIe[Ceerle l³eeb®³ee Jeef[ueeb®eer cenÊJee®eer YetefcekeÀe Deens.
keÀejCe l³eeb®³eecegUs uesKekeÀeuee Jee®evee®eer DeeJe[, efve³eefcele DeY³eemee®eer meJe³e nesTve mebefie leeMeer
DeesUKe Peeueer Je HeÐej®eves®es mebmkeÀejner l³eeb®³eeJej Peeues. l³eecegUs `MebYejHewkeÀer Metv³e ceeke&À' ³ee
uesKee®³ee DeeOeejs Demes mHe<ì nesles keÀer, uesKekeÀeb®³ee peerJeveele l³eeb®es Je[erue l³eeb®es SkeÀ ceeie&oMe&keÀ
nesles.

1.6 mej iece - meer jece®ebê

1.6.1 Heefj®e³e :
meer jece®ebê ns megÒeefme× mebieerlekeÀej nesles. l³eeb®es HetCe& veeJe jece®ebê vejnj ef®eleUkeÀj Demes
nesles. l³eeb®ee pevce Denceoveiej efpeunîeele HegCeleebyes ³ee ieeJeer 12 peevesJeejer, 1918 jespeer Peeuee.
lej l³eeb®es efveOeve cegbyeF& ³esLes 5 peevesJeejer, 1982 jespeer Peeues. `meer jece®ebê' ns mebef#eHle veeJe l³eebveer
efmevesefoioMe&keÀ pe³eble osmeeF& ³eeb®³ee meg®evesvegmeej OeejCe kesÀues. efvekeÀìJeleea³eebceO³es les DeCCee cnCetve
DeesUKeues pee le nesles. ³eeKesjerpe Deej.Sve. ef®eleUkeÀj, M³eecet, jece ef®eleUkeÀj, meer jece®ebê
DeCCeemeensye DeMee efJeefJeOe veeJeebveer l³eebveer mebieerle efoioMe&ve Je HeeMJe&iee³eve kesÀues. cee. YeieJeeve
³eeb®³eeMeer Peeuesu³ee cew$eercegUs l³eebvee `pe³eke ÌkeÀes[er' ne leefceU ef®e$eHeì mebieerle efoioMe&veemeeþer
efceUeuee. l³eebveer mebieerle efouesuee ne l³eeb®ee Heefnuee ef®e$eHeì nes³e. meer jece®ebê ³eebveer mebieerleye×
kesÀuesueer efnboer ieeCeer Glke=À<ì Je DeefJemcejCeer³e þjueer. `DeeOee nw ®ebêc ee jele DeeOeer' (veJejbie), `osKe
lesjs mebmeej keÀer neuele' (veeefmlekeÀ), `ieesjs ieesjs Dees yeekesÀ íesjs' (meceeOeer) ³eebmeejKeer DeveskeÀ
megÒeefme× efnboer ieeCeer l³eebveer mebieerleye× kesÀueer. `MenveeF&' ³ee ef®e$eHeìeuee efouesu³ee mebieerle ecegUs l³eeb®es
veeJe YeejleYej megÒeefme× Peeues. l³eebveer DeveskeÀ efnboer yejesyej®e cejeþer, leefceU, lesueiet Je YeespeHetjer ³ee
ef®e$eHeìebveener mebieerle efoues. meg©Jeeleer®³ee keÀeUele Deej.Sve. ef®eleUkeÀj cnCetve l³eebveer cejeþer
ef®e$eHeìel e YetefcekeÀener kesÀu³ee. 1960 ®³ee oMekeÀele l³eebveer `Oevebpe³e' Je `IejketÀue' ³ee cejeþer
ef®e$eHeìeb®eer efveefce&leer kesÀueer. ³ee ef®e$eHeìeble l³eebveer ÒecegKe YetefcekeÀe meekeÀe©ve l³ee ef®e$eHeìebvee
mebieerlener efoues. 27 peevesJeejer, 196 3 jespeer Yeejlee®es lelkeÀeueerve HebleÒeOeeve Heb[erle peJeenjueeue
vesn© ³eeb®³ee GHeefmLeleerle meer. jece®ebê ³eebveer uelee cebiesMekeÀj ³eeb®³ee DeeJeepeele meeoj kesÀuesu³ee `Ss
cesjs Jeleve kesÀ ueesiees' ³ee ieerleeuee DeodYetleHetCe& Òeeflemeeo efceUeuee. ne l³eeb®³ee Dee³eg<³eeleerue meJeex®³e
Deeveboe®ee Je DeefYeceevee®ee #eCe neslee.

1.6.2 mejiece :
`mejiece' ne uesKe `ceeP³ee peerJevee®eer mejiece' ³ee meer. jece®ebê ³eeb®³ee DeelcekeÀLeveeletve
Iesleuesuee Deens. HegCeleeby³eepeJeUerue e f®eleUer ns meer. jece®ebê ³eeb®³ee IejeC³ee®es cetU ieeJe nes³e. l³eeb®es
Je[erue jsuJesle veeskeÀjerme Demeu³eeves l³eeb®eer efJeefJeOe efþkeÀeCeer yeoueer nesle Demes. cnCetve l³eeb®es
yeeueHeCener efJeefJeOe efþkeÀeCeer iesues. ueneveHeCeeHeemetve®e l³ eebvee Meeues³e efMe#eCeele mJeejm³e veJnles. cee$e
mebieerlee®eer l³eebvee KetHe DeeJe[ nesleer. veeieHetj®³ee `Þeerjece mebieerle efJeÐeeue³eele' l³eebveer ÒeLecele:
mebieerlee®es Oe[s efiejefJeues. l³eebvee ef®e$eHeìele keÀece keÀjC³ee®eerner Dees{ nesl eer. ef®e$eHeìele kesÀJeU
efveveeJeer Heeo®eeN³ee®eer YetefcekeÀe keÀjC³eemeeþer Meeues³e peerJeveeleerue JeeefYetieesuee®ee HesHej keÀesje®e efouee. Meeues³e peerJeveele HeÀejMeer Òeieleer vemeuesues meer. jece®ebê ³eebveer me bieerle
#es$eele cee$e ceesþe veeJeueewefkeÀkeÀ efceUefJeuee. munotes.in

Page 18

181.6.3 ÒemleeJevee :
meer. jece®ebê ns meg©JeeleerHeemetve®e DeY³eemeele keÀ®®es nesles. Deieoer yeeueJeiee&Heemetve les
keÀOeerner kegÀþu³eener Jeiee&le Heeme Peeues veenerle. DebkeÀieefCele, Fbûepeer, Yetieesue, Fefleneme, J³eekeÀjCe DeMee
meJe& efJel³eeb®³ee ceveele efMe#eCeeefJeefmevescee®eer DeeefCe veeìkeÀele keÀece keÀjC³ee®eer. meer. jece®ebê Fbûepeer Hee®eJ³ee F³eÊesle veeHeeme Peeu³eeJej
l³eeb®³ee Jeef[ueebveer l³eebvee l³eeb®³ee yebOegkeÀ[s HeeþJeues Je lesLes iesu³eeJej l³eebvee l³eeb®³ee peerJeve e®eer Jeeì
meeHe[ueer Demes les meebieleele.

1.6.4 Meeues³e peerJeveeleerue DeeþJeCeer :
meer. jece®ebê DeeHeu³ee Meeues³e DeY³eemeeefJeMeeues³e DeY³eemeele ceer keÀOeerner ³esT efoueer veener' . ³ee JeekeÌ³eeJe©ve®e l³eeb®es Meeues³e peerJeve keÀmes nesles
ns ue#eele ³esles. l³eeb®ee DemeCeeje keÀ®®ee DeY³eeme ne l³eeb®³ee Meeues³e Òeieleerleerue De[LeUe neslee.
l³eebvee meJe&®e efJeJ³eekeÀjCe ³eeb®ee meceeJesMe neslee. Fbûepeer Meyoeb®es mHesefuebie Heeþ keÀjCes cnCepes leer l³eeb®³eemeeþer
ye´ïeHejer#ee®e Demee³e®eer `Debye´suee' ³ee Meyoe®eb mHesefuebie l³eeb®e keÀOeer®e Heeþ Peeues veener. l³eeJe©ve
l³eebveer yeje®e ceej Keeuuee neslee. HeCe mHesefuebie keÀener kesÀu³ee Heeþ nesle veJnles. lesJne l³eebvee
[eWiejie[®ee l³eeb®³ee Mespeejer jenle Demeuesuee cneleeje DeeþJeuee. lees l³eeb®³ee veeleJee®eer GpeUCeer
ieeC³ee®³ee mJe©Heele I³ee³e®ee.

1.6.5 Ske Àe®eJesUer oesve MeeUebceO³es ÒeJesMe :
veeieHetjuee Deeu³eeJej jece®ebê ³eeb®³ee Jeef[ueebveer l³eebvee SkeÀe®eJesUer oesve MeeUebceO³es ÒeJesMe
IesTve efouee neslee. Meeues³e DeY³eeme¬eÀce HetCe& keÀjC³eemeeþer v³et FbefiueMe mketÀue®³ee Fbûepeer®³ee He efnu³ee
F³eÊesle ÒeJesMe Iesleuee neslee, lej l³eeb®eer mebieerlee®eer DeeJe[ Heentve l³eebvee Þeerjece mebieerle
ceneefJeÐeeue³ee®³ee ÒeejbYe Jeiee&lener ÒeJesMe IesTve efouee neslee. Meeues³e efMe#eCeele cee$e keÀOeer `ieleer' ner
DeJemLee ÒeeHle®e Peeue er veener. cee$e ieeC³eeleerue l³eeb®³ee ieleerves peesjoej Jesie ÒeeHle kesÀuee neslee. meÒes
ceemlej ns jece®ebêeJej KetHe KetMe Demee³e®es. l³eeb®ee DeeJeepe®e ceguele: megjsue neslee. lemes®e mebieerle
efJeÐeeue³eele ÒeJesMe IesC³eeDeeOeer®e leeuee®eer mecepe l³eebvee Deeueer nesleer. `Heesjiee Heg{s veeJe keÀe{erue' Demes
Godieej meÒes ceemlejebveer meer. jece®ebê ³eeb®³ee Jeef[ueebmeceesj

1.6.6 Jeef[ueeb®eer FleJeejer mìsMeveJej yeoueer :
jece®ebê ³eeb®³ee Je[erueeb®eer yeoueer FleJeejer mìsMeveJej Peeu³eeveblej les veeieHetjuee jne³euee
Deeues. lesLes les oesve veÐeeb®³ee (oesve ceesnUeb®³ee) mebieceeJejleer jent ueeieues. l³ee mebieceeJej SkeÀ efMeJee®es
ceboerj nesles. veeieHetj®³ee ceesþîee Heefjmejele jece®ebêe®³ee efMe#eCee®eer mees³e ®eebieue er nesF&ue Demes l³eeb®³ee
Jeef[ueebvee Jeeìle nesles. {keÀueiee[erves l³eeb®eer MeeUe ®eewLeerHe³e¥le Peeueer nesleer. efMe#eCeele l³eebvee jmener
veJnlee. l³eele®e cejeþer®ee®e DeY³eeme l³eebvee HesueJele veJnlee DeeefCe Hee®eJeerle lej FbûepeerMeer ieeþ
He[Ceej nesleer. mebieceeJejleer l³eebveer SkeÀ efJe®eej keÀjerle yemeC³eemeeþer SkeÀ peeiee MeesOetve keÀe{ueer nesleer.
SkeÀe mebO³eekeÀeUer jece®ebê Demes®e l³eeefþkeÀeCeer efJe®eej keÀjerle yemeues Demeleevee Lees[îee JesUeves DebOeej
He[t ueeieuee. c eveelener keÀeUpeer®ee keÀeUesKe efvecee&Ce Peeuee neslee. DeeHeCe SkeÀìs®e Deenesle DeMeer
l³eebvee peeCeerJe Peeueer. keÀejCe Jeef[ueebveer veeHeeme Peeu³eeJej l³eebvee veive DeJemLesle Iejeyeensj keÀe{ues munotes.in

Page 19

19nesles. lesJne Iejer Hejle Deeu³eeJej p³ee DeOee ¥Oe ceesþîee DeeF&ves l³eebb®³eeJej Òescee®ee DeeefCe Jeelmeu³ee®ee
Je
1.6.7 MeeUsleerue {keÀueiee[er :
yeeueJeiee&Heemetve meer. jece®ebê keÀOeerner kegÀþu³eener Jeiee&le Heeme Peeues veener. l³eebvee
Òel³eskeÀJesUer Heg{s {keÀuetve Heg{®³ee Jeiee&le Ieeleues pee³e®es. ns Heg{®³ee Jeiee&le {keÀueC³ee®es keÀece l³eeb®es
Je[erue HejmHej®e keÀjerle Demele. Jeef[ueeb®³ee keÀecee®ee mebyebOe les DeeHeu³ee efMe#eCeeMeerner pees[leele.
l³eeb®es Je[erue jsuJesKeel³eele Deefmemìbì mìsMeveceemlej cnCetve veeskeÀjeruee nesles. mee³eef[bieuee He[uesuee
jsuJes®ee [yee ®eeuel³ee iee[eruee pees[tve osCes ns l³eeb®es efvel³ee®es keÀece nesles. l³eeÒeceeCes®e Òel³eskeÀ Jemeer. jece®ebê ³eeb®eer {keÀ ueiee[er Heg{®³ee Jeiee&uee pees[tve osC³ee®es keÀece l³eeb®es Je[erue HejmHej keÀjerle,
keÀejCe l³eebvee jece®ebê ³eeb®³ee efMe#eCeeefJeIejeC³ee®es veeJe Gb®eJeeJes DeMeer l³eeb®eer F®íe nesleer. cee$e meer. jece®ebê ³eebvee kesÀJeU ieeC³eele®e iees[er
nesleer.

1.6.8 HeJe&leer®³ee Hee³eL³eeMeer ef®e$eHeìe®es MegìeRie :
jece®ebêe®es HegC³eele efMe#eCe ®eeuet®e nesles. JeeefDemeleevee l ³ee®eJesUer HeJe&leer®³ee Hee³eL³eeMeer ef®e$eHeìe®es MegìeRie ®eeuet Deens Demes l³eebvee keÀUeues.
l³eebveer DeeleeHe³e¥le keÀOeerner ef®e$eHeìe®es MegìeRie Heeefnues vemeu³eeves l³eebvee les keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle
Hene³e®es®e nesles. cee$e l³ee b®es efce$e MegìeRie HeenC³eemeeþer ³esC³eeme le³eej veJnles. cnCetve les SkeÀìs®e
ef®e$eìe®es MegìeRie HeenC³eeme iesues. lesLes iesu³eeJej ef®e$eHeìele keÀece keÀjC³ee®ee Meent cees[keÀ veeJee®ee
ceguee®ee l³eebvee nsJee Jeeìuee. lesLeerue efjHeÌueskeÌìj , HetÀìceeke&À, cee³e¬eÀesHeÀesve, ke@Àcesje, jskeÀe@ef[¥ie®ee ì^keÀ
ns meejs Heentve l³eebvee ³e#eveiejerle Deeu³ee®ee Yeeme Peeuee. kesÀ.Heer. YeeJes ns efJeK³eele cejeþer efoioMe&keÀ
³ee ef®e$eHeìe®es efoioMe&ve keÀjerle nesles. lesLes Òes#ekeÀ ceb[Uerv ee Heentve les cnCeeues keÀer, ’Denes,
legce®³eeleues kegÀCeer, FkeÀ[tve eflekeÀ[s vegmeles peeue keÀe?“ ner mebOeer meeOetve meer. jece®ebê Heg{s Deeues Je
efoioMe&keÀeves meebefieleu³eeÒeceeCes les SkeÀ -oesveoe FkeÀ[tve eflekeÀ[s ®eeuele iesues. ef®e$eHe ìele DeeHeueer íyeer
Gceìueer ns Heentve l³eeb®³ee Deeveboeuee HeejeJeej®e jeefnuee veener. mebO³eekeÀeUHe³e¥le les HeJe&leer®³ee
Hee³eL³eeMeer®e nesles. keÀece mebHeu³eeJej efoioMe&keÀeves meebefieleues keÀer, Deepe®eer ceb[Uer GÐeener ³ee,
ef®e$eHeìe®es MegìeRie Hee®e les mene efoJeme ®eeueCeej Deens. Hejer#ee meg© Peeu³eeJej l³eebveer SkeÀ -oesve HesHej
keÀmesyemes efoues. HeCe meJe& ceve ns HeJe&leer®³ee Hee³eL³eeMeer®e nesles. efoioMe&keÀeves eflekeÀ[s jespe yeesueeJeues
nesles. efMeJee³e mJele:ntve nes keÀej efou³eecegUs peeCes ner Yeeie®e nesles.

Hejer#esleerue DevegYeJe meebieleevee les cnCeleele Fefleneme -Yetieesuee®³ee HesHej®³ee efoJeMeer keÀener
kesÀu³ee GÊej efueefnC³eeceO³es ue#e ueeiesvee. l³eeb®³ee [esUîeemeceesj meejKes ef®e$eHeìe®es MegìeRi e efHeÀj
nesles. MesJeìer DeveeJej nesTve les keÀesje HesHej osTve ef®e$eHeìe®es MegìeRie Heene³euee efveIeeues, HeCe
peeleevee osKejsKe keÀjCeeN³ee efMe#ekeÀebveer nìkeÀues Je efJe®eejues HesHej Peeuee? l³eebveer osKeerue nes cnCele
HesHej Heg{s kesÀuee. keÀesje HesHej Heentve efMe#ekeÀ cnCeeues ³eeJej veeJe Ieeuee³euee nJes. HesHejJej veeJe ìeketÀve
les HeJe&leer®³ee Hee³eL³eeMeer iesues. ef®e$eHeìele kesÀJeU efveveeJeer Heeo®eeN³ee®eer YetefcekeÀe keÀjC³eemeeþer l³eebveer
mebHetCe& HesHej keÀesje efouee neslee. lesJne l³eebveer ³ee®e ef®e$eHeì J³eJemee³eele DeeHeCeeuee ®eeuele jne³e®es
Deens ³ee®eer keÀuHeveener kesÀueer veJnleer. keÀesje HesHej efou³eecegUs Hejer#es®ee efvekeÀeue vesnceer ÒeceeCes®e
ueeieuee. MeeUs®³ee DeefOekeÀeN³eekeÀ[tve l³eeb®³ee Jee f[ueebvee He$e iesues keÀer, ’Fefleneme -Yetieesuee®³ee
HesHejuee ne efJeÐeeLeea petveceO³es Hegvne yemeu³eeme l³eeme Jej®³ee Jeiee&le Ieslee ³esF&ue.“ HeCe jece®ebê ³eebvee munotes.in

Page 20

20Jej®³ee Jeiee&le veJns, lej efmevesceele pee³e®es nesles. l³eeb®es Je[eruener l³eeb ®³ee efMe#eCeeefJePeeues. jece®ebê ³eebveener keÀener kesÀu³ee ceeie& meeHe[le veJnlee. Jeef[ueebveer jece®ebê ³eebveener HegC³eeuee Hejle
peeCeej keÀe efJe®eeju³eeveblej l³eebveer vekeÀejeLeea GÊej efoues. l³eeJej l³eeb®³ee Jeef[ueebveer l³ eebvee Hejle
HegCeleeby³eeuee vesues.

1.6.8 HegC³eeleerue iee³eve Je efMe#eCe :
1931 meeueer l³eeb®es Je[erue mesJeeefveJe=Êe Peeues. l³eeveblej l³eeb®es meJe& kegÀìtbye veeboieeJeuee
Deeues. ceesþîee DeeF&®ee cegueiee veeboieeJeuee veeskeÀjeruee neslee . l³eecegUs Je[erue mesJee efveJe=Êe Peeues keÀer,
eflekeÀ[s peeCes mJeeYeeefJekeÀ nesles. veeboieeJeceO³es iee³eve MeeUe vemeu³eeves DeeHeCe lesLes jentve keÀe³e
keÀjCeej Demee ÒeMve jece®ebê ³eeb®³eemeceesj GYee jeefnuee. l³eele®e les keÀOeerner Heeme ve neslee Fbûepeer
Hee®eJeer®³ee F³eÊesHe³e&ble ³esTve Heesnes®eues nesles. MesJeìer HegC³eeuee l³eeb®³ee efMe#eCee®eer mees³e keÀjC³eele
³eeJeer, l³eemeeþer Je[erue Je l³eeb®es oesIes ceesþs YeeT ³eebveer l³eebvee Hewmes HeeþJeeJesle Demes þjues. Fbûepeer
Hee®eJeer F³eÊee efMekeÀC³eemeeþer Je iee³evee®³ee Heg{®³ee efMe#eCeemeeþer jceCeyeeiesleerue ne³emketÀueceO³es
l³eebveer ÒeJesMe Iesleuee. Heb[erle efJevee³ekeÀyegJee HeìJeOe&ve ³eeb®³ee ieebOeJe& efJeÐeeue³eele Keesueer Iesleueer. leer
DeHHee yeUJeble ®ee wkeÀele iee³eve MeeUs®³ee peJeU nesleer. MeeUsle MesJeì®es yeekeÀ Je iee³eve MeeUsle meJe&
ÒeLece Demee l³eeb®ee HegC³eeleerue efMe#eCe¬eÀce meg© Peeuee. l³ee®e ojc³eeve l³eeb®es efmevesceeÒeleer®es Jes[
DeefOekeÀ®e yeUeJele iesues.

1.6.9 efmevescee®es J ³emeve :
mebieerle efJeÐeeue³eele efMekeÀle Demeleevee l³eebvee efmevescee HeenC³ee®es J³emeve ueeieues. veeieHetj ns
ceesþs Menj Demeu³eeves Deieoer ueneve Je³eele®e ³ee J³emeveeuee JeeJe efceUeuee. efmevescee HeenC³eemeeþer les
ceesþîeeb®ee [esUe ®egkeÀ Jetve peele Demes. efkebÀyengvee l³eebvee leMeer meJe³e®e He[tve iesueer nesleer. osMeer -efJeosMeer
cegkeÀ efmevesces Heenleevee les Deieoer osnYeeve njJetve peele Demes. SkeÀoe l³eeb®³eekeÀ[s efmevescee HeenC³eemeeþer
Hewmes veJnles, lej l³eebveer HeeveJe eu³ee®eer ®eesjer kesÀu³ee®es meebieleele. lemes®e efmevescee HeenC³eemeeþer l³eebveer
meÒes ceemlejeb®eener ceej Keeuuee Deens, Demes jece®ebê meebieleele. cee$e efmevescee®es J³emeve keÀOeer®e megìues
veener. Gueì les DeefOekeÀ®e Jee{le iesues. l³ee®ekeÀ eUele efmevesceele keÀece keÀjC³ee®eer DeeMee ner l³eeb®³ee
ceveele ©peueer. veeieHetjele l³eemeeþer mebOeer GHeueyOe veJnl³ee, veener lej l³eebveer keÀOeer®e ef®e$eHeìele
keÀece kesÀues Demeles Demes jece®ebê meebieleele.

1.6.10 veJee KesU ceOeerue íyee r®eer YetcekeÀe :
1930 meeueer jece®ebê ³eebvee Hegvne jbieceb®eeJej ³esC³ee®eer mebOeer efceUeueer leer `veJee KesU' ³ee
veeìkeÀe®³ee efveefceÊeeves ³ee veeìkeÀele l³eebvee `íyeer' veeJee®³ee m$eer Hee$ee®eer YetefcekeÀe meekeÀeje³e®eer
nesleer. ueneveHe Ceer efomee³euee íeve osKeCes Demeu³eecegUs l³eebvee ner m$eer YetefcekeÀe efceUeueer. Lees[keÌ³eele
íyeer®³ee YetefcekesÀuee ³eesi³e íyeer l³eeb®³eepeJeU nesleer. cee$e ®eeueCes -yeesueCes ³eele keÀener HeÀjkeÀ veJnlee.
veeìkeÀeleerue SkeÀ ieeCes DeeUJetve DeeUJetve ieele Demeleevee l³eeb®³ee [eskeÌ³eeJej®ee kesÀMemebYeej l³eeb®³eele
neleer Deeuee, Òes#ekeÀ efkebÀ®eerle nmeues, cee$e jece®ebêe®³ee ieeC³eeves l³eebvee FlekesÀ ÒeYeeefJele kesÀues nesles
keÀer, l³eeefoJeMeer l³eeb®eer YetefcekeÀe Òes#ekeÀebvee r kesÀJeU keÀeveebveer®e Heeefnueer. l³ee ieeC³ee®eer meJe&$e JeenJJee
Peeueer.

munotes.in

Page 21

211.6.11 keÀesuneHetj - keÀueekeÀej :
Jejerue ÒekeÀejecegUs jece®ebê ³eebvee Deefpeyeele keÀjcesveemes Peeues les HegCeleeby³eentve l³eeb®³ee
ceesþîee YeeJeekeÀ[s, veeveekeÀ[ s meesueeHetjuee iesues. l³eeb®³ee ceesþîee YeeJeele Je l³eeb®³eele megceejs 10
JekeÀer, legP³eemeeþer efiejCeerle keÀece MeesOet keÀ e? HeCe jece®ebê ³eebvee efiejCeerle keÀece keÀjC³ee®eer Deefpeyeele
F®íe veJnleer. l³eecegUs ³ee ÒeMvee®es GÊej les ieHHe jentve osle Demes. veevee pes efMepeJeCeej les®e les Keele
nesles. veevee keÀeceeuee iesu³eeJej jece®ebê ieeC³ee®ee efj³eepe meg© keÀ jerle. l³eeb®es ns ieeCes SskeÀe³euee
Mespeejer -Heepeejer ieoea keÀjle. ³eele®e veeveeves DeesUkeÀues DemeeJes keÀer, jece®ebê ³eebvee keÀesCelee J³eJemee³e
keÀje³e®ee Deens Je SkesÀefoJeMeer ceesþîee DeeMesves l³eebveer Jele&ceeveHe$eele Deeuesueer peeefn jele jece®ebêevee
oeKeefJeueer. keÀesuneHetjeleerue `ueefuele efHekeÌ®eme&' veeJee®³ee kebÀHeveeruee DeefYe³eveemeeþer le©Ce nJes nesles.
veeveeves jece®ebêe®es HegefHekeÌ®eme&keÀ[s HeeþefJeues. keÀener efoJemeele®e ueefuele efHekeÌ®eme& keÀ[tve eflemeN³ee Jeiee&®es Yee[s osC³ee®es ceev³e
keÀ©ve Yesìeruee yeesueeJeCes Deeues DeeefCe jece®ebê ³eebvee efpekeÀ[s pee³e®es nesles leer Jeeì meeHe[ueer.
meesueeHetjntve les keÀes uneHetjuee efveIeeues. keÀesuneHetj -keÀueeHetj -ef®e$eHeìeb®eer veiejer Demee l³eeb®ee ÒeJeeme
meg© Peeuee.

1.6.12 meejebMe :
Lees[keÌ³eele ueneveHeCeeHeemetve®e mebieerlee®eer DeeJe[ DemeCeeN³ee meer. jece®ebê ³eebvee l³eeb®³ee
peerJevee®eer Jeeì meeHe[ ueer. Meeues³e peerJeveeleerue l³eeb®eer Òeieleer Megv³e Demeueer lejer, mebieerle, DeefYeve³e Je
ef®e$eHeìeb®³ee peieele l³eebveer veeJeueewefkeÀkeÀ keÀceeJeuee. Dee³eg<³eele Heg{s peeC³eemeeþer Meeues³e efMe#eCe KetHe
iejpes®es Demeles®e Demes veener. J³ ekeÌleerceOeerue iegCe l³eeb®³ee Dee³eg<³eeleerue ³eMee®es efMeKej þjefJele
Demeleele. Demes megHle iegCe Òel³eskeÀele®e Demeleele, iejpe Demeles leer DeesUKeC³ee®eer.



munotes.in

Page 22

22IeìkeÀ -2
veeHeeme cegueeb®eer iees<ì ³ee uesKe mebûeneefJe
IeìkeÀ j®evee :

2.1 ÒemleeJevee
2.2 HeVeemeHewkeÀer Megv³e ceeke&À - Meeblee MesUkesÀ
2.3 keÀesþs neslees keÀesþs Deeuees - megMeeruekegÀceej efMebos
2.4 Meyoe®es ceesue - ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer
2.5 ÒeejbYe - ³eMeJeblejeJe ie[eKe
2.6 pe[CeIe[Ce - Jee³e.meer. HeJeej

2.1 ÒemleeJevee

`veeHeeme cegueeb®eer iees<ì' ne J³eeqkeÌleef®e$eCeelcekeÀ ueefuele uesKemebûen Deens ³ee ueefuele uesKe
mebûen De©Ce MesJeles s ³eebveer mebHeeefole kesÀuee Demetve l³eeuee veeHeeme cegueeb®eer iees<ì Demes vee Je efoues Deens.
³ee HetJeea®³ee IeìkeÀele DeeHeCe cenelcee ieebOeer, kegÀmegceeûepe, o³ee HeJeej, vee.meer. HeÀ[kesÀ DeeefCe meer.
jece®ebê ³eeb®es uesKe DeY³eemeues Deensle. lej Deelee ³ee uesKeele Meeblee MesUkesÀ, megMeeruekegÀceej efMebos,
®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ³eMeJeblejeJe ie[eKe DeeefCe Jee³e.meer. HeJeej ³eeb®³ee Deelce®eefj$e Hej uesKee®ee
DeY³eeme keÀje³e®ee Deens.

2.2 HeVeemeHewkeÀer Megv³e ceeke&À - Meeblee MesUkesÀ

2.2.1 Heefj®e³e :
12 Dee@keÌìesyej, 1922 jespeer HegCes efpeunîeelee rue FboeHetj ³esLes Meeblee MesUkesÀ ³eeb®ee pevce
Peeuee. l³eeb®es Meeues³e DeeefCe ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCe HegC³eele®e Peeues. l³eeveblej cegbyeF&le Dee®ee³e&
De$³eeb®³ee `veJe³egie' ceO³es l³eebveer GHemebHeeokeÀ cnCetve keÀener Jeefnmuee@He ceneefJeÐeeue³e DeeefCe cegbyeF&ceOeerue ©F&³ee Je o³eevebo ³ee ceneefJeÐeeue³eeletve l³eebveer cejeþer®³ee
DeO³eeefHekeÀe cnCetve keÀece kesÀues. DeO³eeHeveeyejesyej®e l³eebvee uesKeve #es$eele efJeMeskeÀefJelee, keÀLee, keÀeobyejer, J³eeqkeÌleef®e$es, yeeuemeeefnl³e, DeelcekeÀLeve, ef®e$eHeìieerle, DevegJeeo, meceer#ee
DeMee efJeefJeOe meeefnl³eÒekeÀejele l³eebveer YejerJe uesKeve kesÀues Deens. DeveskeÀ veeìkesÀ OJeveer cegefêkeÀe,
ef®e$eHeìebmeeþ er l³eebveer ieerleuesKeve kesÀues Deens. l³eeb®eer DeveskeÀ ieeCeer ueeskeÀefÒe³e þjueer Deensle. uelee
cebiesMekeÀj, DeeMee Yeesmeues, efkeÀMeesjer DeeceesCekeÀj ³eebmeejK³ee veeceJeble ieeef³ekeÀebveer l³eeb®eer ieeCeer iee³eue er
Deensle. efJeefJeOe mee efnl³eÒekeÀejele l³eebveer uesKeve kesÀuesues Demeues lejer keÀefJelee uesKeve ne l³eeb®³ee
DeeJe[er®ee meeefnl³eÒekeÀej nes³e. meeO³ee -meesH³ee YeeueneveebHeemetve les ceesþîeebHe³e¥le DeMee me Jee¥meeþer l³eebveer DeveskeÀ keÀefJelee efueefnu³ee Deensle. ueneve cegueeb®es
YeeJeefJeMJe l³eeb®³ee keÀefJeleebceOetve l³eebveer ceeb[ues Deens. keÀefJeleebÒeceeCes ieÐe uesKeveelener l³eebveer DeeHeues munotes.in

Page 23

23³eesieoeve efoues Deens. uesKeve #es$eeleerue l³ee b®eer keÀeceefiejer Delegueveer³e Deens. l³eebveer DeveskeÀ JeDeeefCe ef®e$eHeìeb®³ee mesvmee@j yees[&Jej keÀece kesÀues nesles. 1996 ceO³es DeeUboer ³esLes Peeuesu³ee DeefKeue
Yeejleer³e cejeþer meeefnl³e mebcesuevee®es DeO³e#eHeo Meeblee MesU kesÀ ³eebveer YetkeÀe³ee&yeÎue l³eebvee efJeefJeOe HegjmkeÀejeves mevceeefvele kesÀues iesues. ieefocee ieerleuesKeve HegjmkeÀej (1996),
megjefmebieej HegjmkeÀej (ceeies GYee cebiesMe... ³ee ieerleemeeþer), Glke=À<ì ef®e$eieerle HegjmkeÀej, ³eMeJeblejeJe
®eJneCe Òeefle<þeve HegjmkeÀej DeMee efJeefJeOe HegjmkeÀejebveer l³ee mevceeefvele Peeu³ee Deensle. JesieJesieUîee
meeefnl³eÒekeÀejele YejerJe uesKeve keÀ©ve meeefnl³e#es$e mece=× keÀjCeeN³ee ÒeefleYeeJeble keÀJeef³e$eer Je
uesefKekeÀe Meeblee MesUkesÀ ³eeb®es 6 petve, 2002 jespeer efveOeve Peeues.

2.2.2 HeVeemeHewkeÀer Megv³e ceeke&À :
J³ekeÌleer Dee³eg<³eele efkeÀleerner ceesþer Peeueer Demeueer lejer Dee³eg<³eele keÀOeer vee keÀOeer l³ee
J³ekeÌleerves vewjeM³ee®es {ie Heeefn uesues Demeleele. Meeblee MesUkesÀ ³ee megÒeefme× cejeþer uesefKekeÀe nesl³ee.
p³eebveer uesKeve #es$eele ceesuee®eer Yej Ieeleuesueer Deens. DeMee ³ee efkeÀleeaJeble uesefKekesÀvesner Dee³eg<³eele
vewjeM³e DevegYeJeues nesles. cejeþer efJeDemeleevee ieefCeleele HeVeemeHewkeÀer Metv³e ceeke&À efceUeues nesles. MeeUsleerue ne Òemebie Meeblee MesUkesÀ ³eebveer
`HeVeemeHewkeÀer Metv³e ceeke&À' ³ee uesKeveele JeCe&ve kesÀuee Deens.

2.2.3 ÒemleeJevee :
uesefKekeÀe Meeblee MesUkesÀ ³eebveer DeeHeu³ee Meeues³e peerJeveele efvejeMes®es {ie DevegYeJeuesues nesles.
ieefCeleemeejK³ee efJel³eeb®³ee De eJe[er®³ee efJeGceìefJeuee. Dee³eg<³eele Deeuesues vewjeM³e ceveg<³eeuee DemJemLe keÀjles. cee$e l³ee DeJemLelesletve yeensj
³esTve ³eMe mebHeeove kesÀu³eeveblej les ³eM e ceveg<³eeuee YeejeJetve ìekeÀles. ³eeGueì FlejebHes#ee DeeHeCe
ngMeej Demeu³ee®eer YeeJevee pej J³ekeÌleerceO³es efvecee&Ce Peeueer, lej efle®³eele DenbkeÀej efvecee&Ce neslees. cee$e
Dee³eg<³eele DeMee keÀener Ieìvee Ie[leele keÀer, p³eecegUs J³ekeÌleer ceO³es efvecee&Ce Peeuesuee DenbkeÀej
ceeJeUlees. DeMee®e DeeMe³ee®ee mJele:®³ee peerJeveeleerue Òemebie uesefKekeÀe Meeblee MesUkesÀ ³eebveer `HeVeemeHewkeÀer
Metv³e ceeke&À' ³ee uesKeele meebefieleuee Deens.

2.2.4 cejeþer efJe uesefKekeÀe Meeblee MesUkesÀ ³eeb®ee `cejeþer' ne efJeefoJeMeer MeeUs®es FvmHeskeÌMeve Dee³eesefpele keÀjC³eele Deeues nesles. uesefKekesÀ®³ee Jeiee&le cejeþer®ee leeme ®eeuet
Demeleevee FvmHeskeÌìj Deeues. l³eeb ®es cejeþer®es efMe#ekeÀ l³eebvee `oeefjêîe cejCe ³eelegefve cejCe yejs ³ee
oefjêlee Keesìer' ner megÒeefme× keÀefJelee efMekeÀefJele nesles. uesefKekesÀ®ee cejeþer efJeefMe#ekeÀebveener ceeefnle nesles. l³eecegUs l³eebveer uesef KekesÀuee keÀefJelesJejerue DeveskeÀ ÒeMve efJe®eejues l³ee meJe&
ÒeMveeb®eer GÊejs uesefKekesÀves Deieoer yejesyej efoueer. HeefjCeeceer cejeþer®es efMe#ekeÀ DeeefCe FvmHeskeÌMevemeeþer
Deeuesues FvmHeskeÌìj ³eebveer uesefKekesÀJej keÀewlegkeÀe®ee JeFvmHeskeÌìjmeensyeebkeÀ[tve efceUeuesu³ee keÀewlegkeÀeves uesefKekesÀmeeþer peCet mJeie&®e þWieCee Peeuee Je DeeHeCe
FlejebHes#ee kegÀCeerlejer HeÀej ceesþîee Deenesle ner YeeJevee DeefOekeÀ®e Jee{erme ueeieueer.

munotes.in

Page 24

242.2.5 i eefCeleeleerue Metv³e ceeke&À :
mebHetCe& Jeiee&meceesj Peeuesu³ee keÀewlegkeÀecegUs uesefKekesÀ®³ee ceveeleerue DenbkeÀeje®eer YeeJevee Jee{erme
ueeieueer. l³eecegUs l³ee efoJeMeer l³ee Jeiee&le keÀesCeeMeerner yeesueC³eeme le³eej veJnl³ee. DeeHeCe keÀes Ceerlejer
Þes<þ Deenesle ne YeeJe l³eeb®³ee ®esnN³eeJej PeUkeÀle neslee. ceOeu³ee megÆerveblej ieefCelee®ee leeme neslee.
pes efMe#ekeÀ uesefKekesÀuee cejeþer efMekeÀJee³e®es les®e efMe#ekeÀ l³eebvee ieefCelener efMekeÀefJele nesles. Jeiee&Jej
³esleevee l ³eebveer ceeieerue DeeþJe[îeeleerue ieefCelee®³ee Hejer#es®es HesHej DeeCeues nesles. ieefCele efJeDemeu³eecegUs uesefKekeÀe peje meeJe©ve®e yemeu³ee, ceveele efYeleerner efvecee&Ce Peeueer. cee$e cejeþer®³ee
leemeeuee Peeuesu³ee keÀewlegkeÀe® eer Oegboer Depetvener [esUîeeJej Demeu³eeves ieefCeleele lej DeeHeCe menpe Heeme
nesT. peemle veJns lej efkeÀceeve Heeme nesC³eeFlekesÀ ceekeÌme& lej DeeHeCe vekeÌkeÀer®e efceUJet. ’ieefCele,
ieefCele les keÀe³e?“ Demes efJe®eej uesefKekesÀ®³ee ceveele ³e sT ueeieues. efMe#ekeÀebveer SkeÀe -SkeÀe efJeÐeeL³ee&®es
veeJe Je iegCe Jee®etve HesHej JeeìC³eeme meg©Jeele kesÀueer. keÀewlegkeÀe®eer Oegboer uesefKekesÀ®³ee [esUîeeJej Demeueer
lejer, pemepemee HesHej®ee ieÇe keÀceer nesle neslee lemeleMeer uesefKekesÀ® eer Oe[Oe[ Jee{le nesleer. Deesþebvee
keÀesj[ He[le nesleer, [esUîeebmeceesj keÀepeJes ®eceketÀ ueeieues nesles. l³eele®e MesJeì®ee HesHej efMe#ekeÀebveer
neleele IesTve ©#e mJejele HegkeÀejues, `Meeblee MesUkesÀ, ceeke&À Metv³e' cnCepes®e uesefKekeÀe ieef Celeele Metv³e
ceeke&À efceUJetve veeHeeme Peeu³ee nesl³ee.

2.2.6 uesefKekesÀle efvecee&Ce Peeuesuee DenbkeÀej :
ueneveHeCeer uesefKekeÀe Meeblee MesUkesÀ ³eebveer SkeÀe Fbûepeer ceeO³ecee®³ee MeeUsle ÒeJesMe Iesleuee
neslee l³eeb®³ee Jeiee&le meJe& ceg ues nesleer Je l³ee SkeÀìîee®e cegueieer nesl³ee. l³eecegUs MeeUsleerue efMe#ekeÀebvee
l³eeb®es vesnceer®e keÀewlegkeÀ Jeeìle Demes. cegueieer Demeu³eecegUs cegueebvee efceUCeeje ceej ne uesefKekesÀuee
menmee efceUle vemes. HeefjCeeceer l³eeb®³ee ceveele M eeUsleerue Flej cegueebHes#ee DeeHeCe keÀesCeerlejer efJeMesDeenesle ner YeeJevee yeUeJeueer nesleer. l³ee®e HeefjCeecemJe©He l³eeb®³eeceO³es efkebÀef®elemee DebnkeÀejner efvecee&Ce
Peeuee neslee.

ieefCeleele efceUeuesues Metv³e ceeke&À SsketÀve uese fKekesÀuee ogHeejer efceUeuesu³ee keÀewlegkeÀe®eer Oegboer
[esUîeeJe©ve Glejueer nesleer. pe[ Hee³eeves ìsyeueepeJeU peeTve l³eebveer efMe#ekeÀebkeÀ[tve ieefCelee®ee HesHej
Iesleuee. veeHeeme Peeuesu³ee Flej cegueebÒeceeCes l³eeefoJeMeer uesefKekesÀueener í[er®ee Òemeeo efceUeuee neslee.
ogHeejHeemetve [esUîeebJej ®e{uesueer DenbkeÀeje®eer Peeuej lelkeÀeU Keeueer Deeueer nesleer. Deepener kegÀCeer
keÀewlegkeÀ kesÀues, lej l³eebvee l³eeb®ee lees ieefCelee®ee HesHej DeeþJelees DeMee uesefKekeÀe meebieleele. l ³eecegUs
keÀesCeer keÀewlegkeÀ kesÀues, lej l³ee keÀewlegkeÀeves YeejeJetve ve peelee peefceveerJej®e jenC³ee®ee l³ee Òe³elve
keÀjleele.

2.2.7 meejebMe :
Lees[keÌ³eele, J³ekeÌleerves Dee³eg<³eele efkeÀleerner ³eMee®eer efMeKejs mej kesÀueer lejer DeeHeu es Hee³e ns
vesnceer peefceveeruee®e ìsketÀve þsJeeJesle Demee mebosMe uesefKekeÀe Meeblee MesUkesÀ `HeVeemeHewkeÀer Metv³e ceeke&À' ³ee
uesKee®³ee DeeOeejs osleele. ³eecegUs Dee³eg<³eele pej keÀOeer nej HelkeÀjeJeer ueeieueer lejer J³ekeÌleer vewjeM³eeves
ûemle ve neslee DeeHeuee ³eMee®ee Heg{erue ceeie& efveefM®ele®e mej keÀ© MekeÀles.

munotes.in

Page 25

252.3 keÀesþs neslees keÀesþs Deeuees - megMeeruekegÀceej efMebos

2.3.1 Heefj®e³e :
megMeeruekegÀceej efMebos ³eeb®ee pevce 4 meHìWyej, 1941 jespeer Gmceeveeyeeo efpeun îeeleerue
’ceekeÀ[e®eer GHeUeF&“ ³ee ieeJeer Peeuee. Jeef[ueeb®³ee efveOeveeveblej l³eebvee Dee³eg<³eele DeveskeÀ mecem³eeb®ee
meecevee keÀjeJee ueeieuee. DeeþJeer GÊeerCe& Peeu³eeveblej l³eebveer Ieje®eer peyeeyeoejer meebYeeUC³eemeeþer
meesueeHetj®³ee v³ ee³eeue³eele efMeHeeF& cnCetve veeskeÀjer kesÀueer. veeskeÀjer meebYeeUtve l³eebveer DeeHeues meJe&
efMe#eCe HetCe& kesÀues. yeer.S. HetCe& Peeu³eeveblej l³eebveer Heesueerme GHeefvejer#ekeÀ cnCetvener keÀece Heeefnues.
ojc³eeve®³ee keÀeUele l³eeb®ee jepek eÀejCeeleerue DeveskeÀ veeceJeble J³ekeÌleeRMeer mebHeke&À Deeuee. ³eeletve®e
l³eeb®³ee jepekeÀejCeeleerue ÒeJeemee®eer meg©Jeele Peeueer. les ceneje<ì^e®³ee efJeOeevemeYesJej Hee®e JesUe
efveJe[tve Deeues. l³eeveblej l³eeb®³eeJej ke@Àefyevesì ceb$eer cnCe tve DeLe&, efve³eespeve, GÐeesie, meceepekeÀu³eeCe
DeMee efJeefJeOe Keel³eeb®ee keÀe³e&Yeej meesHeefJeC³eele Deeuee neslee. Deejef#ele Jeiee&leerue GcesoJeej Demetvener
les yeejeJ³ee Je lesjeJ³ee ueeskeÀmeYesJej meJe&meeOeejCe GcesoJeej cnCetve efveJe[tve Deeues nesles. ceneje<ì^e®es
cegK³eceb$eer cnCetve l³eebveer 18 peevesJeejer, 2003 les 4 veesJnWyej, 2004 He³e¥le keÀe³e&Yeej meebYeeUuee.
l³eeveblej cnCepes®e 4 veesJnWyej, 2004 les 29 peevesJeejer, 2006 He³e¥le l³eebveer DeebOe´ÒeosMe®es
jep³eHeeue cnCet ve keÀe³e&Yeej meebYeeUuee. 1993 -94 ceO³es mebmeoer³e keÀeceeleerue ³eesieoeve Je peemleerle
peemle ÒeMve GHeefmLele kesÀu³eeyeÎue l³eebvee ’ve@Meveue efmeìerPeve“ ³ee HegjmkeÀejeves mevceeefvele
keÀjC³eele Deeues.

2.3.2 keÀesþs neslees keÀesþs Deeuees :
`keÀesþs neslees keÀesþs Deeuees' ³ee uesKeele megMeeruekegÀceej efMebos ³eebveer DeeHeu³ee mebIepeerJevee®eer Jeeì Meyoye× kesÀueer Deens. l³eeb®³ee DeeF& -Jeef[ueebveer l³eeb®es veeJe %eevesMJej Demes þsJeues nesles.
les veeìkeÀele keÀece keÀje³e uee ueeieu³eeveblej l³eebveer megMeeruekegÀceej ³ee veeJeeves DeesUKe efvecee&Ce kesÀueer.
l³eeveblej meJee¥vee les ³ee®e veeJeeves Heefjef®ele Peeues. Jeef[ueeb®³ee ce=l³etveblej l³eeb®³ee kegÀìgbyeeJej DeveskeÀ
mecem³ee Dees{eJeu³ee iesu³ee nesl³ee. uene veHeCeer megMeeruekegÀceej efMebos ns Gvee[ mJeYeeJee®es nesles. cee$e
l³eeb®³ee meeJe$e DeeF&®³ee mebmkeÀejecegUs l³eeb®³ee ³ee Gvee[ mJeYeeJeeuee DeeUe yemeuee. l³eeveblej l³eebveer
IejKe®ee&le ceole keÀjC³eemeeþer Deieoer ueneveJe³eele®e veeskeÀjer mJee rkeÀejueer, veeskeÀjer keÀ©ve efMekeÀle
Demeu³eecegUs l³eebvee Meeueeble Hejer#ee Heeme keÀjC³eemeeþer leerve JesUsme Òe³elve keÀjeJes ueeieues. l³eeveblej
Heesueerme GHeefvejer#ekeÀ cnCetve veeskeÀjer keÀjerle Demeleevee les Sue.Sue.yeer. keÀjerle nesles. cee$e veeskeÀjer®³ee
J³eeHeecegUs les Sue.Sue.yeer. ®³ee Heefnu³ee JecenÊJeekeÀeb#es®eer keÀeme keÀOeer®e mees[ueer veener. l³eecegUs ceneje<ì^e®es cegK³eceb$eer cnCetve l³eebveer ³eMemJeer
keÀejefkeÀo& meebYeeUueer.

2.3.3 ÒemleeJevee :
`keÀesþs neslees keÀesþs Deeuees' ³ee uesKeele megMeeruekegÀceej efMebos ³eebveer DeeHeu³ee yeeueHeCeer®³ee
mebIeJeef[ueeb®es í$e njJeu³eeveblej l³eebvee DeveskeÀ DeeefLe&keÀ efyekeÀì HeefjefmLeleerb®ee meecevee keÀjeJee ueeieuee.
DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer meeJejC³eemeeþer l³eebvee Deieoer ueneveHeCeer®e veeskeÀjer HelkeÀjeJeer ueeieuee r nesleer.
cee$e DeMee ³ee Ke[lej HeefjefmLeleerletve ceeie& keÀe{le les ceneje<ì^e®³ee cegK³eceb$eerHeoeHe³e¥le ³esTve
Heesnes®eues. munotes.in

Page 26

262.3.4 Meeues³e peerJeveeleerue DeeþJeCeer :
megMeeruekegÀceej efMebos ³ee®³ee Jeef[ueebvee cetue nesle veJnles cnCetve l ³eebveer ®eej ueive kesÀueer.
l³eeb®³ee Jeef[ueeb®eer ®eewLe* yee³ekeÀes cnCepes megMeeruekegÀceej ³eeb®³ee DeeF& nes³e. l³eebvee ®eej cegues Peeueer,
cee$e l³eeleerue leerve cegues Jeejueer Je HeÀkeÌle megMeeruekegÀceej efMebos ns efpeJeble nesles. efMebo s ³eebvee MeeUs®eer
iees[er Deefpeyeele veJnleer. Je³ee®³ee meneJ³ee JeMeeUsle keÀesCel³eener ÒekeÀej®e jme vemeu³eeves les MeeUsle peele veJnles. l³eeb®es Je[erue cee$e l³eebvee MeeUsle
peeC³ee meeþer ®eej DeeCes osle Demele. MeeUsle Demeleevee l³eeb®ee ieefCele efJel³eebvee pecele®e veJnles. Je[erue l³eeb®³eekeÀ[tve les Hee{s Heeþ keÀ©ve Iesle Demele. Heg{s Jeef[ueeb®ee ce=l³et
Peeuee. l³eeveblej DeeefLe&keÀ Heefje fmLeleer ®eebieueer Demetvener kesÀJeU Jeef[ueeb®ee OeekeÀ ve jeefnu³eecegUs les
Gvee[ Peeues. l³eeb®³ee DeeF&ves l³eebvee MeeUsle HeeþefJeC³eemeeþer DeveskeÀ Òe³elve kesÀues.

2.3.5 Meeues³e peerJeveeleerue ®eesjer®eer meJe³e :
MeeUe mees[tve efou³eeveb lej megMeeruekegÀceej efMebos ³eebvee SkeÀ JeeF&ì meJe³e ueeieueer leer cnCepes
®eesjer keÀjCes. l³eeb®³ee Menjele `Yeeb[er ieuueer' cnCetve Yeeb[îeeb®³ee ogkeÀevee®eer ieuueer Òeefme× Deens.
l³eeefþkeÀeCe®es ogkeÀeveoej oj DeceeJem³esuee ogkeÀeve OegTve m eeHeÀ keÀjerle Demes. lesJne ogkeÀeveeleerue
yejs®emes meeceeve pemes keÀer, Yeeb[er, Jepeves, lejepet Fl³eeoer les jml³eeJej keÀe{tve þsJeerle Demele.
je$eer®³ee JesUer l³ee efþkeÀeCeer peeTve neleele ³esF&ue leer Jemlet uesKekeÀ ®ees©ve DeeCele Demele. l eer Jemlet
ue#ceer ceekexÀì®³ee veekeÌ³eeJej yemeuesu³ee SkeÀe ceeCemeeuee efJekeÀle Demes. ³ee ®eesjer®³ee HewMeeves HeeCeerHegjer,
YesUHegjer KeeCes, efmevesceeuee peeCes Fl³eeoer GÐeesie ®eeuele Demele. l³eeb®³ee IejepeJeU®e Yeeb[er ieuueer®ee
keÀesHeje Deens. ³ee keÀesHeN³eeMeer SkeÀ PeJesjer peceeleer®eer yeeF& ìesHeueerle HeÊ³eeb®es ke@Àì, keÀe$³ee, iegb[îee
Jeiewjs ceeue IesTve efJekeÀe³euee yemee³e®eer. ogHeej®³ee JesUsme leer l³ee ceeueeJej ®eeoj ìeketÀve pesJee³euee
peele Demes. ner®e mebOeer meeO etve megMeeruekegÀceej efMebos ³eebveer l³ee ìesHeueerletve oesve -leerve HeÊ³eeb®es ke@Àì,
leerve-®eej keÀe$³ee G®eueu³ee, cee$e ³eeJesUer l³eebvee ner ®eesjer keÀjleevee Yeeb[er ieuueerleerue Flej
ogkeÀeveoejebveer Heeefnues nesles. leer yeeF& Deeu³eevebl ej {esje®³ee IeeN³ee [esUîee®³ee cegueeves ®eesjer kesÀu³ee®es
l³ee yeeF&uee meebefieleues. leer yeeF& j[le j[le l³eeb®³ee Iejer iesueer Je megMeeruekegÀceej ³eebveer ®eesjer kesÀu³ee®es
meebefieleues. cee$e ®eesjer kesÀueer veener Demes les cnCet ueeieues veblej l³eeb®³ee DeeF&ves l³eebvee yesoce cee©ve
osJeeHeg{s ®eesjer kesÀu³ee®es keÀyetue keÀje³euee ueeJeues. p³ee ceeCemeeuee ceeue efJekeÀuee neslee l³eeuee oesve
©He³es osTve lees ceeue Hejle Iesleuee Je l³ee ceefnuesuee Hejle kesÀuee. ³ee Òemebieevebl ej Yeeb[er ieuueerleerue
l³eeb®³ee ®eesN³ee Leebyeu³ee Demes megMeeruekegÀceej efMebos meebieleele.

2.3.6 kegÀìgbye Ke®ee&uee neleYeej :
megMeeruekegÀceej efMebos ³eeb®es Je[erue iesu³eeveblej l³eeb®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer DeeCeKeer KeeueeJele
®eeueueer nesleer. Ieje®es ³esCeejs Yee[s Je DeeF&®³ee oeefieC³eebJej l³eebvee ®eefjleeLe& ®eeueJeeJee ueeiele neslee,
Demes Demetve osKeerue l³eebvee keÀOeerner keÀesCel³eener veelesJeeF&keÀebkeÀ[s ceoleermeeþer nele Hemejuee veener.
ojc³eeve l³eeb®³ee meeJ e$e DeeF&®³ee efJe®eejeb®ee l³eeb®³eeJej KetHe HeefjCeece Peeuee. l³eeb®³ee meeJe$e
DeeF&ves®e l³eeb®es Dee³eg<³e Ie[efJeues Demes les meebieleele. l³eeb®³ee meceesj®e jenCeeN³ee ceeceuesoeje®eer iees<ì
leer vesnceer megMeeruekegÀceej ³eebvee meebiele Deme s. l³ee®³ee ÒeceeCes®e l³eebveerner KetHe efMekeÀeJes Je ceesþs JneJes
DeMeer leer®eer F®íe nesleer. meeJe$e DeeF&®³ee efJe®eejecegUs Je GHeosMeecegUs l³eeb®³ee Je=Êeerle nUtnUt yeoue
nesle neslee. ³eeefMeJee³e efMejerl³eeb®³eeÒeceeCes®e DeeHeCener DeeHeu³ee DeeF&uee IejkeÀeceele ceole keÀjeJeer Demes efJe®eej l³eeb®³ee ceveeceO³es munotes.in

Page 27

27IeesUt ueeieues nesles. efoJeeUer, omeje ³ee meCeeb®³eeJesUer les Godyel³ee efJeketÀve Hewmes efce UJet ueeieues.
l³eeveblej MeeUsceO³esner peeT ueeieues. veblej SkeÀe ieesUîee®³ee

2.3.7 G<ìer efceþeF& KeeC³ee®eer meJe³e :
Yeeb[er ieuueerleerue ®eesN³ee lej Leebyeu³ee cee$e,l³eeveblej l³eebvee DeeCeKeer SkeÀ JeeF&ì meJe³e
pe[ueer leer cnCepes keÀeieo e®³ee yeesUîeeJej Gjuesueer G<ìer efceþeF& KeeC³ee®eer. yeepeejHesþsleerue SkeÀe
efceþeF&®³ee ogkeÀeveele ueeskeÀ efoJemeYej efceþeF& KeeC³eeme ³esle Demes. KeeTve Peeu³eeveblej efceþeF&®es
keÀeieo SkeÀe ìesHeueerle ìekeÀues peele. l³ee keÀeieoeves Yejuesu ³ee ìesHeu³ee megMeeruekegÀceej Je l³eeb®es efce$e
IesTve peele Demes Je l³eeleerue G<ìer efceþeF& KeeTve l³ee efjkeÀec³ee ìesHeu³ee ogkeÀeveoejeuee Hejle
DeeCetve osle Demes. l³ee®e efceþeF&®³ee ogkeÀeveele HegCeskeÀj DeeefCe JeUbies veeJee®es oesve nueJe eF& nesles. les
oesIesner megMeeruekegÀceejeb®³ee Jeef[ueebvee ®eebieues DeesUKele nesles. SkeÀoe l³eebveer megMeeruekegÀceej ³eebvee G<ìer
efceþeF& Keeleevee yeefIeleues. HegCeskeÀjebveer l³eebvee megveeJeues keÀer, ’legPee yeeHe ®eebieuee Þeerceble ceeCe tme neslee.
DeeF& Iej meebYeeUtve Deens DeeefCe let ³esLes efYekeÀeN³eemeejKeer G<ìer efceþeF& Keele Deensme.“ ³eeefMeJee³e
l³eebveer megMeeruekegÀceej ³eeb®³ee oesve Leesyee[erlener ceeju³ee Je lesLetve l³eebvee nekeÀuetve efoues. l³eeveblej
l³eeb®eer ner meJe³e mebHeg<ìele Deeueer.

2.3.8 megefMeef#ele Heeb{jHesMee kegÀìtbyee®eer DeesUKe :
veblej®³ee keÀeUele megMeeruekegÀceej efMebos ³eeb®³ee Jeef[ueeb®es mvesner [e@. JewMebHee³eve ³eebveer cegues
meebYeeUC³ee®es keÀece keÀjMeerue keÀe Demes megMeeruek egÀceej ³eebvee efJe®eejues. [e@keÌìjmeensyeeb®³ee Iejer keÀece
keÀjC³ee®eer l³eebveer le³eejer oMe&efJeueer. l³eeveblej les Jee[er³ee ne@efmHeìueceO³es keÀeceeJej pee³euee ueeieues.
ceefnv³eeuee Heieej 12 ©He³es Peeuee. efleLes iesu³eeJej [e@keÌìjeb®eer c ew$eerCe meesvegyeeF& DeeJeìs ³eeb®³ee cegueer
meebYeeUC³ee®es keÀece nesles. l³ee cegueeRvee meebYeeUe³euee pee³euee ueeieu³eeJej megMeeruekegÀceej efMebos ³eeb®eer
Heeb{jHesMee Jeiee&Meer DeesUKe Peeueer. ÞeerKeb[, keÀesefMebyeerj ³eebmeejK³ee HeoeLee¥®e er l³eebvee ÒeLece DeesUKe
³ee®e efþkeÀeCeer Peeueer. ®eHeeleeruee HeesUer cnCeleele ns osKeerue l³eebvee meJe&ÒeLece ³ee®e efþkeÀeCeer ceenerle
Peeues veener lej l³eebveer HegjCeHeesUer Kesjerpe ogmejer HeesUer ceeefnleer veJnleer. pesJeCeej vesnceer Yeek eÀjer DeeefCe
ceìCee®es keÀesj[îeeme DemeCeeN³ee megMeeruekegÀceejebvee ³esLes ³esTve veJeveJeerve HeoeLee&®eer DeesUKe Peeueer.
³eeefþkeÀeCeer Deeu³eeJej l³eeb®³eeJej DeveskeÀ ®eebieues mebmkeÀejner Peeues. Iejele mJe®ílee, ìeHeìerHe keÀMeer
þsJeeJeer ns les l³eeefþkeÀeCeer efMekeÀues. lemes®e l³eeb®eer JeeCeer Meg× nesC³eemeener ³eeefþkeÀeCeer ceole Peeueer.
SkebÀojerle p³ee oesve cegueeRvee meebYeeUC³ee®es keÀece l³eebveer kesÀues, veblej l³eeb®³ee ueiveeueener les GHeefmLele
jeefnues. l³eeleueer SkeÀ ce gueieer Sce.S. uee@ Peeueer Deens lej ogmejer SkeÀe Heesueerme DeefOekeÀeN³ee®eer Helveer
Deens. SkebÀojerle ³ee keÀecee®³ee ceeO³eceeletve megMeeruekegÀceej efMebos ³eeb®³ee peerJeveeuee SkeÀ veJeer efoMee ÒeeHle
Peeueer. l³eeveblej DeeJeìsyeeF¥®³ee DeesU Keerves l³eebvee ues[erpe keÌueyeceO³es DeOe&JesU veeskeÀjer efceUeueer.
Pee[ueesì keÀjC³ee®es keÀece les l³eeefþkeÀeCeer keÀjle. KesUebceO³es l³eeb®ee jme efvecee&Ce Peeuee lees ³ee®e
efþkeÀeCeer. les yeB[efcebìve KesUe³eueener ³ee ues[erpe keÌueye ceO³es ®e efMekeÀues. l³eeJesUer l³eeb®es Je³e DeJeIes
12-13 JeyeesueC³eele, jenCeerceeveele, efMe<ìe®eejele yeje®e yeoue Ie[tve Deeuee. HeefjCeeceer l³eeb®ee r efMekeÀC³ee®eer
F&<³ee& Hegvne SkeÀoe peeie=le Peeueer.

2.3.9 jece MeeUsle ÒeJesMe :
megefMeef#ele ueeskeÀeb®³ee Jee{uesu³ee meeefVeO³eecegUs efMekeÀC³ee®eer F®íe megMeeruekegÀceej ³eeb®³ee
þe³eer efvecee&Ce Peeueer. keÌueye®³ee ®eeJ³ee l³ee®³eekeÀ[s Demee³e®³ee l³eecegUs je$eer ®eej -Hee®e efce$eebmeesyele munotes.in

Page 28

28les efleLes®e DeY³eeme keÀjerle Demele. l³eeb®³ee DeeF&ueener l³eebveer SKeeoer íesìer veeskeÀjer efceUC³eeFleHele
lejer efMekeÀeJes Demes Jeeìle nesles. Jee[er³ee ne@efmHeìue les megMeeruekegÀceejeb ®es Iej ³eebceOeerue Deblej megceejs
®eej cewuee®es nesles. ne@efmHeìue les Iej ³ee®e jml³eeJej SkeÀ veeF&ì mketÀue osKeerue nesles. l³eebveer pesJne les
ne³emketÀue ÒeLece Heeefnues, lesJne l³eebvee Deevebo Peeuee keÀejCe efMe#eCee®ee ceeie& meeHe[uee l³e eb®³ee
efMe#eCeele cee$e yeje®e Keb[ He[u³eeves veeF&ì mketÀueceO³es

2.3.10 v³ee³eeue³eele efMemlesoejeb®ee efMeHeeF& cnCetve vesceCetkeÀ :
DeeþJeer®eer Hejer#ee Peeu³eeJej Jele&ceeveHe$eele meesueeHetj®³ee keÀesìe&le Dee@efHeÀme -yee@³e®³ee peeiee
Yeje³e®³ee Deensle DeMeer peeefnjele l³eebveer Jee®eueer. l³eebveer ueies®e®e l³ee veeskeÀjermeeþer Depe& kesÀuee.
GÐeesie efJeefvece³e keWÀêele le³ebveer mJele:®es veeJe veeWoefJeues nesles. l³ee keWÀêeletvener l³eeb®es veeJe meg®eefJeC³ee le
Deeues. veblej keÀe sìe&letve cegueeKeleermeeþer yeesueeJeCes Deeu³eeJej megMeeruekegÀceej efMebos cegueeKeleeruee iesues.
Jner.Sve. HeeueskeÀj ns l³eeJesU®es ef[efmì^keÌì peppe nesles. l³eebveer efMebos®eer cegueeKele Iesleueer. efMebosveer
HeeueskeÀjebvee mJele:®eer meJe& H eefjefmLeleer meebefieleueer. cegueiee ®egCe®egCeerle Deens ns l³eeb®³ee ue#eele
Deeu³eeJej l³eebveer `[e@. JewMebHee³eve ³eeb®eer ef®eÇer DeeCeueer lej®e ceer leguee keÀeceeJej IesF&ue?' DeMeer Deì
Ieeleueer. efMebos OeeJele HeUle®e [e@keÌìj meensyeebkeÀ[ s iesues. [e@keÌìjebveerner ef®eÇer efoueer DeeefCe ogmeN³ee®e
efoJemeeHeemetve l³eeb®eer efMemlesoejeb®ee efMeHeeF& cnCetve vesceCetkeÀ keÀjC³eele Deeueer. JeefkeÀueebvee HegkeÀeje³e®es
keÀece l³eeb®³eekeÀ[s meesHeefJeC³eele Deeues. `Depe&oej npej Deens?' Demes leerve JesUe ceesþîeeves HegkeÀeje³e®es
Demes. ceesþîeeves HegkeÀeje³e®es cnCepes DeeHeCe ceesþs keÀesCeerlejer Deenesle DeMeer l³eeb®eer mecepetle Peeueer.
Debieele Heeb{js mJe®í keÀHe[s, keÀcejsHe³e¥le ueeue HeÆe Demee l³eeb®ee ieCeJesMe neslee. k eÀesìe&leerue meJe& keÀeces
OeeJeleHeUle keÀje³e®eer peppe meensyeebmeeþer ì^s ceOetve ®ene IesTve pee³e®ee ³ee meJee¥®es l³eebvee veeefJeC³e
Jeeìle nesles. l³eele®e Dee@efHeÀme yee@³e®ee Heefnu³ee ceefnv³ee®ee Heieej meÊej ©He³es pesJne neleele Deeuee,
lesJne l³eeb®³ee Deevebo ieieveele ceeJesveemee Peeuee. DeeleeHe³e¥le kesÀJeU yeeje -HebOeje ©He³eeble keÀece
kesÀu³eecegUs SJe{îee ceesþîee Heieeje®ee Deeveboner eflelekeÀe®e ceesþe neslee. Heieej DeeF&®³ee neleele efouee Je
Ke®ee&meeþer nJes lesJe{s Hewmes ceeietve Iesleues Je veblej l³eebveer efce$eebvee Heeìea efoueer.

v³ee³eeue³eele veeskeÀjer ueeieuesueer Demeueer lejer, l³eeefþkeÀeCeer $eeme veJnlee Demes veJnles.
v³ee³eeue³e íesìs Demeu³eeves lesLes jskeÀe@[& þsJeC³eeme De[®eCeer ³esle nesl³ee. l³ee cegUs keÀesìe&®es jskeÀe@[& ns
mejkeÀejer vee@Le&keÀesì&®³ee ne³emketÀue®³ee Fceejleerle þsJeues pee³e®es. les jskeÀe@[& ©ce DeefleMe³e
DebOekeÀejce³e nesles. keÀ®eje -OetU lesLes melele mee®euesueer Demee³e®eer DeeþJe[îeeletve SkeÀoe jskeÀe@[& -ªce
Pee[e³eu ee les peele Demele. efkeÀleerner meeHeÀ -meHeÀeF& kesÀueer lejer, l³eeefþkeÀeCeer ceesþîee ÒeceeCeele OetU
mee®ele®e jne³e®eer. ³eeKesjerpe l³ee KeesueerceO³es meeHee®eer efyeUs osKeerue nesleer. l³eecegUs l³ee Keesueerle
peeC³ee®eer efYeleer Jeeìle Demes. pegv³ee jskeÀe@[&®³ee Òeleer nJ³eele cnCetve ueeskeÀeb®es Depe& ³esle. ns pegves
jskeÀe@[& ceesþceesþîee j@keÀJej Demee³e®es keÀesìe&leerue SkeÀ keÀejketÀve DeeefCe efMebos ³eeb®³eeJej ner pegveer jskeÀe@[&
keÀe{C³ee®eer peyeeyeoejer Demes, jskeÀe@[& keÀe {leevee meeHee®³ee OegmeHegÀmeer®ee DeeJeepe ³ee³e®ee. l³eecegUs
l³eebvee KetHe Yeerleer Jeeìe³e®eer Je keÀesþtve ner veeskeÀjer HelkeÀjueer Demes efJe®eej ceveele ³ee³e®es. cee$e
Dee³eg<³eele pej ®eebieues efoJeme Heene³e®es Demeleerue lej nesCeeje $eeme Je keÀ<ì menve kesÀues®e Heeefnpesle
Demes l³eeb®es ceve mJele:uee®e Òeeslmeenve osle Demes. DeeHeCe vekeÌkeÀer keÀesCeerlejer ceesþs nesCeej ner DeekeÀeb#ee
GjeMeer yeeUietve l³eebveer veeskeÀjer DeeefCe MeeUe ³ee oesvner iees<ìer ceesþîee efpeÎerves ®eeu et þsJeu³ee.

munotes.in

Page 29

292.3.11 JekeÀerue nesC³ee®eer cenÊJeekeÀeb#ee :
keÀe@uespeele Demeleevee megMeeruekegÀceej efMebos ³eebveer YejHetj Jee®eve kesÀues. [e@. HeÀ[kegÀues ³eebveer
cejeþer DeeefCe [e@. Hegb[s ³eebveer jep³eMeem$e ³ee efJel³eeb®eer ³ee efJens HeÀkeÌle keÀe@uespeceOeerue Òee®ee³e& DeeefCe ÒeeO³eeHekeÀebvee ceenerle nesles. k eÀe@uespeele ner iees<ì keÀesCel³eener
efJeÐeeL³ee&uee ceenerle veJnleer. keÀesìe&le efMeHee³ee®ee ieCeJesMe pejer HeefjOeeve keÀjerle Demeues, lejer les
keÀe@uespeele ìeHeìerHe keÀHe[s Ieeuetve ³esle Demele. l³ee®e JesUer meesueeHetj®³ee keÀesìe&le `ceeOe Je keÀepeer' ne
Keìuee ®eeuet nesCeej neslee. l³eecegUs Heefnu³ee®e efoJeMeer keÀe@uespeceOeerue efJeÐeeL³ee¥veer Heeefnues. l³eeJesUer
l³eebvee Lees[er ueepe Jeeìueer, JeeF&ì Jeeìues. cee$e Lees[îee®e JesUele les mJele:®³ee®e ceveeMeer HegìHegìues
keÀer, ceer keÀener ®eesjer Jeiewjs keÀjerle veener, ueyee[er keÀjerle veener ceie keÀMee®eer Mejce yeeUiee³e®eer
keÀe@uespeuee Demeleevee DeveskeÀ keÀeces l³eebveer kesÀueer cee$e DeY³eemeekeÀ[s l³eebveer ogue&#e kesÀues veener. keÀejCe
p³ee keÀesìe&le l³eebveer efMeHeeF& cnCetve keÀece kesÀues nesles. l³ee®e keÀesìe&le l³eebvee JekeÀerue cnCetve GYes
jne³e®es nesles. JekeÀerue nesC³ee®eer ner®e cenÊJeekeÀeb#ee les GjeMeer yeeUietve efoJeme je$e keÀ<ì keÀ©vener
DeY³eemeele keÀesCel³ee®e ÒekeÀej®ee J³el³e³e les ³e sT osle veJnles.

2.3.12 uee@ keÀe@uespeele ÒeJesMe :
1965 meeueer les jep³eMeem$e ne efJel³eeb®ee ÒeLece ¬eÀceebkeÀ Deeuee neslee. mebiecesMJej keÀe@uespeele yeer.S. ®eer Heefnueer oesve kel³eebveer eflemeN³ee JeDemeCeeN³ee megMeeruekegÀceej efMebos ³eebveer keÀesìe&leerue veeskeÀjer®ee jepeerveecee osTve keÀe³eÐee®³ee
DeY³eemeem eeþer HegC³eeleerue uee@ keÀe@uespeceO³es ÒeJesMe Iesleuee neslee. l³ee®e ojc³eeve les Dee³e.S.Sme.
(Fb[er³eve De@[efceefvemì^sefìJn meefJe&me) Hejer#es®eener DeY³eeme keÀjerle nesles. HegC³eele Deeu³eeJejner l³eeb®³ee
mJeYeeJeevegmeej efJeÐeeLeea ®eUJeUer ceO³es menYeeie Iesleuee. ³ee ®eUJeUer®³ee efveefceÊeeves l³eeb®eer Mejo
HeJeejebMeer Heefnueer Yesì Peeueer. l³ee®e ojc³eeve Yeejle -HeeefkeÀmleeve ³eg× osKeerue ®eeuet nesles.
HeeefkeÀmleeve®³ee Dee¬eÀceCee®ee efveiee[ieerU ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer cees®ee& keÀe{C³eele Deeuee neslee. ³ee cees®³ee&ceO³es megMeeruekegÀceej efMebos
³eebveer efnjerjerves menYeeie Iesleuee neslee.

2.3.13 Heesueerme Keel³eele veeskeÀjer :
uee@, Dee³e.S.Sme. ®ee DeY³eeme keÀjerle Demeleevee Je efJeÐeeLeea ®eUJeUerceO³es menYeeie Iesle
Demeleevee, megMeeruekegÀceej efMebos ³eeb®³ee Dee³eg<³eeuee SkeÀ JesieUs®e JeUCe ÒeeHle Peeues. l³eeb®ee
meesueeHetj®ee SkeÀ efce$e megYee³eebvee Jele&ceeveHe$eele Heesueerme Keel³eeleerue meyeFvemHeskeÌìj®³ee Heoemeeþer peeefnjele Deeu³ee®es meebefieleues
DeeefCe Dee³e.S.Sme. ®ee DeY³eeme ®eeuet®e Deens, lej ³ee Heoemeeþer®e er cegueeKele osC³eeme keÀe³e njkeÀle
Deens Demesner l³eeves efMebos ³eebvee meebefieleues, l³ee®e efce$eeves l³eeb®ee Depe& Ye©ve HeeþefJeuee. veblej efMebos
³eebvee cegueeKeleermeeþer He$e Deeues. cegueeKeleermeeþer Deeuesues He$e ns megowJe keÀer, ogozJ e ns®e l³eebvee mecepele
veJnles. les cegueeKeleermeeþer cegbyeF&uee iesues. Dee³e.peer.Heer. ceefpeoguueebveer l³eeb®eer cegueeKele Iesleueer. ³ee
cegueeKeleerle l³eebveer megMeeruekegÀceej ³eebvee jep³eMeem$e mees[tve DeLe&Meem$eeJej®e DeefOekeÀ ÒeMve ef Je®eejues.
l³eeJej les ceefpeoguueebvee cnCeeues keÀer, ceer jep³eMeem$ee®ee efJeÐeeLeea Demetvener legcner ceuee
DeLe&Meem$eeJej®es ÒeMve keÀe efJe®eejlee? ³ee ÒeMveecegUs l³eeb®eer efveJe[ nesCeej veener Demes l³eebvee Jeeìues;
Hejbleg l³eeb®eer efveJe[ Peeueer. l³eeveblej cegbyeF&ceO³es®e leerve ceefnv³eeb®es l³eeb®es ÒeefMe#eCe IesC³eele Deeues Je munotes.in

Page 30

30ÒeefMe#eCee®ee keÀeueeJeOeer mebHeu³eeveblej 6 ef[meWyej, 1965 ceO³es l³eebvee Heesueerme Keel³eele
meyeFvmHeskeÌìj cnCetve veeskeÀjer efceUeueer. l³eeJesUer l³eebvee mee[sleerveMes ©He³es Heieej neslee. jenC³eemeeþer
Heesueerme keÌJeeì&jner osC³eele Deeues nesles. Heesueerme Keel³eele veeskeÀjer keÀjerle Demeleevee l³eeb®ee keÀeBûesme Je
Flej jepekeÀer³e He#eeb®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥Meer mebyebOe ³esle neslee. ke ÀeneRyejesyej mvesne®es mebyebOe pegUeues nesles.
uesyej efJebie®es keÀece Heenle Demeleevee l³eeb®ee keÀeBûesme®es keÀeceieej keÀe³e&keÀlex Þeerjece uesues ³eeb®³eeMeer
Ieefve<þ mebyebOe Deeuee. l³ee®³ee Iejer efMebos ³eeb®es vesnceer ³esCes -peeCes Demee³ e®es. l³ee®eJesUer uesueW®³ee Iejer
Mejo HeJeejebMeer Hegvne SkeÀoe Yesì Peeueer. l³eeveblej Mejo HeJeej Je megMeeruekegÀceej efMebos ³eeb®³ee cew$eer®es
mebyebOe DeefOekeÀ ¢{ nesle iesues, SkeÀoe DeMee®e SkeÀe jepekeÀejCe efJeHeeue&ceWìuee GYee jenMeerue keÀe? Demes efMebos ³eebvee efJe®eejues nesles. cee$e l³eebvee Heesueerme Keel³eeleerue
veeskeÀjer mees[tve JeefkeÀueer keÀje³e®eer nesleer.

2.3.14 Heefnueer efJeOeevemeYee efveJe[CetkeÀ :
keÀjceeUe leeuegkeÀ e celeoej mebIeeletve efveJe[tve Deeuesues leejeHHee meesveeJeCes ns JeHeeJeues. l³eeveblej keÀjceeUe leeuegkeÀe celeoej mebIeele Heesì efveJe[CetkeÀe Dee³eesefpele keÀjC³eele Deeu³ee.
³eeJesUer cee$e keÀeBûesme He#eeves megMeeruekegÀce ej efMebos ³eebvee eflekeÀerì efoues. 23 SefÒeue 1973 jespeer
efveJe[CegkeÀe Peeu³ee. ³eeceO³es megMeeruekegÀceej efMebos ³eeveer veefpekeÀ®³ee GcesoJeeje®ee 25 npeejeHes#ee
DeefOekeÀ celeebveer HejeYeJe kesÀuee neslee. efveJe[CegkeÀe nesC³ee®³ee DeeOeer o esve JeefveJe[CegkeÀebceO³esner megMeeruekegÀceej ³eebveer keÀjceeUe celeoejmebIeele DeefOekeÀ keÀece kesÀues nesles. l³eecegUs
l³eebvee ³ee efveJe[CegkeÀerle YejIeesme ³eMe efceUeues nesles. Dee@iemì ceefnv³ee®³ee DeKesjerme l³eebv eer
efJeOeevemeYesle Deeceoej cnCetve Heefnues HeeTue ìekeÀues. JemeblejeJe veeF&keÀ ns l³eeJesUer cegK³eceb$eer nesles.
efce$e Mejo HeJeej ceb$eerceb[Uele ceb$eer nesles.

2.3.15 jep³eceb$eerHeoer vesceCetkeÀ :
8 meHìWyej jespeer efMebos l³eeb®³ee oeoj® ³ee Dee@efHeÀmeele SkeÀe Ketve Keìu³ee®es keÀeieoHe$e
Heenle yemeues nesles. l³eeJesUer l³eeb®³ee Dee@efHeÀmeele HeÀesve veJnlee. Iejer Deeu³eeJej l³eeb®³ee DeeF&ves kegÀCeer
veeF&keÀ Je HeJeej ³eeb®ee HeÀesve ³esTve iesu³ee®es meebefieleues. l³eeJej l³eeb vee mecepeues keÀer, cegK³eceb$eer
JemeblejeJe veeF&keÀ Je Mejo HeJeej ³eeb®es HeÀesve ³esTve iesues Demeleerue. cnCetve l³eebveer veeF&keÀ ³eeb®³ee Heer.S.
uee HeÀesve keÀ©ve efJe®eejues lej l³eeves veeF&keÀ meensyeebveer GÐee yeesueeJeues Deens ns meebef ieleues. l³eeb®ee HeÀesve
þsJeu³eeveblej ³eg.Sve.S. ³ee Je=ÊemebmLesletve efMebos ³eeb®es efce$e DeeieeMes ³eeb®ee HeÀesve Deeuee Je jep³eceb$eer
Heoer vesceCetkeÀ Peeu³eeyeÎue l³eeves megMeeruekegÀceej ³eeb®es DeefYevebove kesÀues. l³eeb®³eemeeþer ns meej s
DeveHesef#ele®e nesles, les lemes®e je$eer®³ee JesUer Mejo HeJeej ³eeb®³ee Iejer iesues. je$eer®es De[er®e Jeepeues
nesles. HeJeej Iejer veJnles. les ÒeYeekeÀj kegbÀìs ³eeb®³ee Iejer iesues Deensle ns keÀUeu³eeJej efMebos kegbÀìs ³eeb®³ee
Iejer iesues. k egbÀìs ³eebveener l³eeJesUer jep³eceb$eer Heo efoues nesles. efMebos ³eebveer cee$e ceb$eerceb[Uele peeC³ee®eer
keÀuHeveener kesÀueer veJnleer. efkebÀyengvee leMeer F®íe ner veJnleer.

2.3.16 meejebMe :
JejerueÒeceeCes `keÀesþs neslees keÀesþs Deeuees' ³ ee uesKee®³ee Meer³esles. SkesÀ keÀeUer MeeUsle Gvee[HeCee keÀjCeeje efJeÐeeLeea, Meeueeble Hejer#esle veeHeeme nesCeeje efJeÐeeLeea,
Sue.Sue.yeer. ®³ee Heefnu³ee JepeesjeJej ceneje<ì^e®ee cegKeceb$eer Heoer efJejepeceeve neslees. ueneve cegueebvee meebYeeUC³ee®es keÀece kesÀuesuee ne munotes.in

Page 31

31cegueiee Heg{s DeLe&Keeles Je mebHetCe& ceneje<ì^ meebYeeUlees ³eeletve®e uesKee®³ee efMeJee®ekeÀebHeg{s ³esles.

2.4 Meyoe®es ceesue - ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer

2.4.1 Heefj®e³e :
®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ³eeb®ee pevce 20 veesJnWyej, 1927 jespeer ceO³eÒeosMeeleerue je³eHetj
³esLes Peeuee. ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ns cejeþer uesKekeÀ, JekeÀerue, v³ee³eeOeerMe Je Yeejleer³e
mJeeleb$³emewefvekeÀ Deensle. 1972 meeueer l³eeb®eer G®®e v³ee³eeue³ee®es cegK³e v³ee³eeOeerMe cnCetve vesceCetkeÀ
keÀjC³eele Deeueer nesleer. l³eebveer DeveskeÀ ÒekeÀej®eer HegmlekesÀ efuentve cejeþ er meeefnl³e mebHeosle Yej Ieeleueer.
`Deble³ee$ee', `keÀeUe®eer HeeTues', `Yeejleer³e mebefJeOeevee®es DeefOe<þeve', `cebefPeue otj®e jeefnueer',
`ceeCetmeveecee', `ceeveJeefve<þ DeO³eelce', `MeesOe ieebOeer®ee', `meceepeceve', `menÒeJeeme', `met³eexo³ee® eer
Jeeì Heent³ee' ner l³eeb®eer cejeþer HegmlekesÀ Deensle, lej `v³ee³ecetleea keÀe nueHeÀveecee', `ueeskeÀleb$e SJeb jeneW
kesÀ DevJesDeO³e#e Heo YetveeWoefJeuee Deens. 2004 ceO³es l³eebvee He¨eYet
2.4.2 Meyoe®es ceesue :
`Meyoe®es ceesue ' ne uesKe ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ³eeb®³ee `keÀeUe®eer HeeTues' ³ee HegmlekeÀeletve
Iesleuesuee Deens. ueneveHeCeeHeemetve®e ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ³eebvee veeìkeÀele keÀece keÀjC³ee®eer, JekeÌle=lJe
mHeOexle Yeeie IesC³ee®eer KetHe DeeJe[ nesl eer. l³eeb®es Je[erue oeoe Oecee&efOekeÀejer ³eeb®³ee ÒeYeeJeecegUs
®ebêMesKej ³eebvee JekeÌle=lJee®eer / YeemeJe&ÒeLece Jeef[ueebkeÀ[tve YeemJele:®eer efìHeCes le³eej keÀ©ve l³eebveer Yeeyeensj Deeueer. cegbyeF& G®®e v³ee³eeue³ee®es cegK³e v³ee³eeOeerMe cnCetve l³eebvee r keÀe³e& kesÀuesues les ®ebêMesKej
Oecee&efOekeÀejer Sued.Sued.yeer. ®³ee Hejer#esle veeHeeme Peeuesues nesles. cee$e DeHe³eMeeves Ke®etve ve peelee l³eebveer
JeefkeÀueer #es$eele®e DeeHeues keÀle&=lJe ieepeefJeues. `Meyoe®es ceesue' ³ee uesKee®³ee efveef ceÊeeves l³eebveer DeeHeu³ee
Dee³eg<³eeleerue ÒeLecele: veeHeeme nesC³ee®ee Òemebie Jee®ekeÀebvee meebefieleuee Deens.

2.4.3 ÒemleeJevee :
v³ee³ecetleea ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ³eeb®³ee `keÀeUe®eer HeeTues' ³ee HegmlekeÀeletve Meyoe®es ceesue
ne uesKe Iesleuesuee Deens. ³ee uesKeeceO³es ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ³eebveer l³eeb®³ee JekeÌle=lJe keÀues®ee
efJekeÀeme keÀMeeÒekeÀejs nesle iesuee Deens ns mHe<ì kesÀues Deens. ³eeKesjerpe Sued.Sued.yeer. ®³ee ogmeN³ee JeveeHeeme nesTve Ke®etve v e peelee cegbyeF& G®®e v³ee³eeue³ee®es cegK³e v³ee³eeOeerMe cnCetve keÀe³e&Yeej
meebYeeUuee. ns osKeerue ³ee uesKeele mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens.

2.4.4 veeìkeÀeleerue menYeeie :
ueneveHeCeer veeìkeÀeceO³es ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer yeN³eeHewkeÀer keÀece keÀjerle Demeu³ee®es
meebieleele. l³ee #es$eele vekeÌkeÀer®e keÀenerlejer ueewefkeÀkeÀ efceUJet Demes l³eebveer l³eeb®³ee Meeues³e peerJeveele
Jeeìt ueeieues nesles. cee$e 1942 ®³ee ®eues peeJe ®³ee Deeboesueveele menYeeie Iesleuee, lesJne l³eebvee munotes.in

Page 32

32MeeUe®e yebo Hee[ueer nesleer. l³eecegUs l³eebvee Flej keÀesCel³eener MeeUsle ÒeJesMe efceUCes DeJeIe[ Peeues
nesles. MeeUsle Demeleevee l³eebveer ceecee JejsjkeÀjeb®es `ne®e ceguee®ee yeeHe' ³ee veeìkeÀeleerue SkeÀ DebkeÀ,
ef®eb.efJe. peesMeer ³eeb®³ee `J ee³eHeÀUeb®ee ceUe' ³ee HegmlekeÀeleerue keÀener Òemebie veeìkeÀe®³ee mJe©Heele meeoj
kesÀues nesles. veeìkeÀele keÀece keÀjC³eeyejesyej®e Oecee&efOekeÀejer ns veeìkeÀeleerue mJeielesner meeoj keÀjerLe
Demele. jece ieCesMe ie[keÀjer ³eeb®³ee `jepemebv³eeme ' ³ee veeìkeÀeleerue Je efJe`yesyeboMeener' ³ee veeìkeÀeleerue mebYeepeeR®eer mJeieles Oecee&efOekeÀejer DeefleMe³e GÊecejerleerves meeoj keÀjerle
Demele. ³eecegUs Peeuesu³ee keÀewlegkeÀeves DeeHeueer íeleer oesve Fb®e HegÀiel e Demeu³ee®es ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer
meebieleele. HeefjCeeceer Flej efJeefJeOe mHeOee¥ceO³es ueneveHeCeer ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ns efnefjjerves menYeeie
Iesle Demes. cee$e keÀeueeblejeves l³eebvee ns Gceieues keÀer veeìkeÀeleerue mJeieles meeo j kesÀu³eeveblej nesCeejs
keÀewlegkeÀ ns l³eeb®es vemettve l³eeb®³ee Jeef[ueeb®³ee ceguee®es cnCepes `oeoeb®³ee ®ebot®es' nesles. Demes Demeues lejer
veeìkeÀeleerue mJeieles meeoj keÀjlee keÀjlee l³eeb®³eeleerue JekeÌle=lJe keÀuesuee ®eeuevee efceUle iesue er.
l³eecegUs Heeþ kesÀuesueer mJeieles Je megmebmke=Àle Heeþeblejeves JeeCeer mJe®í nesTve DeeHeues JekeÌle=lJe efJekeÀefmele
nesC³eeme ceole Peeueer Demes Oecee&efOekeÀejer meebieleele.

2.4.5 efJeefJeOe JekeÌle=lJe Je JeeoefJeJeeo mHeOee¥ceO³es menYeei e :
Dee³eg<³eele kesÀuesu³ee Heefnu³ee®e YeeJekeÌle=lJe Je JeeoefJeJeeo mHeOee¥ceO³es Yeeie IesC³ee®eer Gceso Jee{ueer Demes ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer meebieleele.
efJeefJeOe mHeOee¥ce O³es Yeeie IesTve l³eebveer DeveskeÀ yeef#emesner mebHeeove kesÀueer. meg©Jeeleeruee oeoebkeÀ[tve
YeekeÀeueeblejeves lej les HeÀkeÌle cegÎs keÀe {tve l³eeJej Yee®eebieues JekeÌle=lJe Deens Demes ueeskeÀebkeÀ[tve keÀewlegkeÀner nesT ueeieues nesles. l³eecegUs l³eebvee Depegve®e
Glmeen Je Gceso efceUle nesleer. keÀeueeblejeves Je³eeves ceesþîee Demeuesu³ee mHeOe&keÀebmeceesj JeeoefJeJeeo
mHeOexle Yeeie IesT ueeieues. JekeÌle=lJe mHeOee&ceO³es l³eebvee DeveskeÀ ye#eermes efceUle iesueer. Demes Demeues lejer
l³eeb®³eeceO³es keÀOeerner DenbkeÀej efvecee&Ce Peeuee veener. keÀejCe FlekeÀer ye#eermes e fceUefJeC³ee®es Þes³e les p³ee
JeeleeJejCeele Jee{ues, l³ee JeeleeJejCeeuee osleele. Deepetyeepet®³ee jepekeÀer³e JeeleeJejCeecegUs
JekeÌle=lJemeeþer®eer yengÞeglelee menpe l³eeb®³ee Debieer Deeueer nesleer. ’Flejebvee DeeHeu³eemeejKee jepekeÀer³e
JeeleeJejCee®ee menJeeme ve ueeYeu³eecegUs DeeHeCe JekeÌle=lJeele Heejbiele Peeuees“ Demes les cnCeleele.
Lees[keÌ³eele `Jeemejele uebie[er iee³e MeneCeer þjueer' ³ee ³egkeÌleer®ee les GHe³eesie keÀjleele.

2.4.6 ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ³eeb®es Heefnues Yee< eCe :
JeO³ee&®³ee MeeUsle Demeleevee ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ³eebveer DeeHeues Heefnues YeeFbûepeer®³ee Heefnueer®³ee Jeiee&le Demeleevee `Deefnbmee' ³ee Del³eble keÀþerCe Je yeespe[ efJeOecee&efOekeÀejer ³eebveer DeeHeues Heefn ues YeecnCepes®e l³eeb®³ee Jeef[ueebkeÀ[tve l³eebveer YeeMesJeì keÀmee keÀje³e®ee ns osKeerue l³eebveer oeoebke À[tve®e mecepeeJetve Iesleues. mebHetCe& YeeYeeGleej, kegÀþs Leebyee³e®es, kegÀþs DeeJeepe Jee{Jee³e®ee, kegÀþs keÀceer ke Àje³e®ee ³ee®ee mejeJener DeejMeemeceesj
GYes jentve kesÀuee neslee. MesJeìer mHeOex®ee efoJeme Gpee[uee.

®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ³eebvee YeeOecee&efOekeÀejer ³eeefþkeÀeCeer Demesner v eceto keÀjleele keÀer, l³eeefoJeMeer KeN³ee DeLee&ves l³eebveer Yee

Page 33

33kesÀues®e veJnles. keÀejCe l³ee efoJeMeer kesÀJeU Heeþ kesÀuesues YeeefJel³eebvee ÒeLece ¬eÀceebkeÀe®es Heeefjleesefoeoeb®ee cegueiee neslees ³ee®eener Yeeie ceuee ye#eerme efceUC³eele Demet Me keÀlees efkebÀJee Flejebvee oeoebmeejKee
Yee
2.4.7 JekeÌle=lJe Yee JekeÌle=lJeMewueerleerue ÒeieuYelee ner osKeerue DeeHeCeeme oeoebcegUs ÒeeHle Peeueer Demes ®ebêMesKej
Oecee&efOekeÀejer meebieleele. Yeeleer GÊejs keÀOeer ÐeeJeerle ³ee®es %eeve osKeerue l³eebvee l³eeb®³ee Jeef[ueebkeÀ[tve ÒeeHle Peeues nesl es. ³ee
meboYee&le uesKekeÀ oesve GoenjCes osleele. SkeÀoe l³eeb®³ee MeeUsle DeefnbmesJej DeeOeeefjle oeoeb®es YeeDee³eesefpele keÀjC³eele Deeues nesles. YeeDeepeHe³e¥le keÀe sCeeueener Deefnbmesves mJejep³e ÒeeHle Peeues veener, lej les efnbogmLeeveuee osKeerue keÀmes ÒeeHle
nesF&ue? ³eeJej oeoebveer Gllej efoues keÀer, `DeepeHe³e¥le Feflenemeele oeoe Oecee&efOekeÀejer Peeuee neslee
keÀe?' cnCetve®e Deepe ceer pevceeuee Deeuee s. cnCepes®e Feflenemeele pes Ie[ues veener les Jele&ceeveele Ie[t
MekeÀles. DeepeJej Feflenemeele keÀesCeeueener Deefnbmesves mJejep³e ÒeeHle Peeues veener. cee$e legce®³ee
Heg©cegUer®e veener leer kesÀJeU Jeerjebmeeþer Deens. ³eeJe©ve Yeeve [ieceielee keÀMeer ÐeeefJele ³ee®ee DevegYeJe ®ebêMesKej ³eebvee l³eeefþkeÀeCeer Deeuee. lem es®e ogmeN³eeboe
l³eeb®³ee®e MeeUsle oeoeb®es ieebOeeR®³ee efJe®eejebJejerue YeeÒeMve efJe®eeje³e®es Demeleerue, lej efJe®eeje Demes MeeUsleerue efMe#ekeÀebveer DeeJeenve kesÀues. cee$e ÒeMve
keÀesCeer®e efJe®eejle veJnles. MesJeìer uesKekeÀeves mJele: GYes jentve oeoebvee ÒeMve efJe®eejuee, ’mecepee,
GÐee JeOee&®³ee ieebOeer ®eewkeÀele SKeeoe iegb[ SKeeÐee Deyeues®ee efJeve³eYebie keÀjerle Demesue, DeMee JesUer
ceeP³eepeJeU Demeuesueer leueJeej GHemetve ceer l³ee®eer ieo&ve íeìtve ìekeÀueer, lej ieebOeeR®³ee Deefnbmes®es
keÀe³e nesF&ue?“ Demee ÒeMve efJe®eejlee®e Þeeslee Jeie& ®eefkeÀle Peeuee. cegueiee Jeef[ueebvee Demee ÒeMve
efJe®eejlees? cee$e oeoebveer l³eeJej l³eebvee Deieoer MeebleHeCes GÊ ej efoues keÀer, legP³ee Deepegyeepet®³ee meJe&
efm$e³ee pej legP³ee ¢<ì vepejsletve Jee®eu³ee Demeleerue lej let iegb[eb®eer ieo&ve vekeÌkeÀer®e íeìtve ìekeÀ.
cee$e Demes pej vemesue, lej l³ee iegb[ele DeeefCe legP³eele kesÀJeU ef[ûeer®ee HeÀjkeÀ Deens. D eveskeÀ JesUe
GIe[HeCes iegvne keÀjCeejs iegb[ HejJe[leele. keÀejCe l³eeb®³eeceO³es iegvne GIe[Ces keÀjC³ee®eer efnbcele
Demeles. cee$e ígHes iegb[ ns meceepee®³ee vekeÀUle JeeF&ì ke=Àl³e keÀjerle Demeleele. Lees[keÌ³eele,
`meeceeefpekeÀ ye´ïe®e³e& ns Jew³ eeqkeÌlekeÀ yeïe®e³ee&Hes#ee DeefOekeÀ ceesuee®es Demeles.' Jej meebefieleuesu³ee Je
³eemeejK³ee DeveskeÀ Òemebieeletve YeeOecee&efOekeÀejer oeoebkeÀ[tve efMekeÀues. ³eecegUs l³ee b®³ee JekeÌle=lJeMewueerle ÒeieuYelee Deeueer Demes DeeHeCeeme
cnCelee ³esles.

2.4.8 meejebMe :
JejerueÒeceeCes ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ³eeb®³ee JekeÌle=lJee®ee efJekeÀeme mHe<ì keÀjlee ³eslees.
ueneveHeCeeHeemetve Iejele jepekeÀer³e JeeleeJejCe ue eYeu³eecegUs l³eeb®³eeceOeerue JekeÌle=lJe keÀewMeu³ee®ee
DeeHeesDeeHe®e efJekeÀeme nesle iesuee. Jeef[ueeb®es ceeie&oMe&ve, efJeefJeOe JekeÌle=lJe mHeOee¥ceOeerue menYeeie
³eecegUsner ®ebêMesKej Oecee&efOekeÀejer ³eeb®³ee JekeÌle=lJee®ee efJekeÀeme nesC³e eme ceole Peeueer.
munotes.in

Page 34

342.5 ÒeejbYe - ³eMeJeblejeJe ie[eKe

2.5.1 Heefj®e³e :
³eMeJeblejeJe ie[eKe ³eeb®es HetCe& veeJe ³eMeJeblejeJe kebÀkeÀjjeJe ie[eKe Demes Deens. l³eeb®ee pevce
12 ces, 1943 jespeer Peeuee. l³eeb®es yeeueHeCe Je Meeues³e efMe#eCe meesveF &le lemes®e ceneefJeÐeeue³eerve
efMe#eCe Denceoveiej ³esLes Peeues. Heg{s l³eebveer yeer.S., yeer.S[.®eer HeoJeer Iesleueer. l³eeveblej l³eebveer
jepekeÀer³e #es$eele HeoeHe&Ce kesÀues. l³eebveer vesJeemee Heb®ee³ele meefceleer®es meYeeHeleer cnCetve keÀe³ e& kesÀues.
lemes®e Denceoveiej efpeune HeefjefMe#eCe Je meeJe&peefvekeÀ yeebOekeÀece meefceleer®es DeO³e#eHeoner Yegmeom³ener nes les. Denceoveiej efpeune ceO³eJeleea menkeÀejer yeBkeÀ efue., Denceoveiej ³ee yeBkesÀ®es l³eebveer
1991 les 2005 ³ee keÀeUele meb®eeuekeÀ Je DeO³e#e cnCetve keÀeceefiejer Heej Hee[ueer. lemes®e 1997 les
2010 He³e¥le efJeOeeve Heefjl³eebveer DeveskeÀ GuuesKeveer³e keÀe³ex kesÀueer nesleer. l³eeceO³es `Deece®es ieeJe Deece®eer MeeUe', `ke=Àef$ece jsleve
ÒekeÀuHe', Denceoveiej ³esLes oefuele meeefnl³e mebcesuevee®es Dee³ees peve DeeefCe keÀJeer, uesKekeÀ DeeefCe
keÀueeJeble ³eeb®³ee melkeÀeje®es Dee³eespeve ³ee keÀe³ee&®ee meceeJesMe Deens. l³eebveer cegUe menkeÀejer
keÀejKeev³ee®eer 1973 ceO³es lej cegUe Sp³egkesÀMeve meesmee³eìer ³ee efMe#eCe mebmLes®eer 1979 ceO³es
mLeeHev ee kesÀueer. ³ee mebmLesDebleie&le DeveskeÀ MeeUe, ceneefJeÐeeue³es keÀe{ueer. l³eebveer `menJeeme',
`DebleJexOe' DeeefCe `DeOe&efJejece' DeMeer HegmlekesÀ efueefnueer Je meeefnl³e #es$eelener SkeÀ Jew®eeefjkeÀ uesKekeÀ
cnCetve DeeHeuee JesieUe þmee Gceìef Jeuee.

2.5.2 ÒeejbYe :
`ÒeejbYe' ne uesKe ³eMeJeblejeJe ie[eKe ³eeb®³ee `DeOe&efJejece' ³ee Deelce®eefj$eeletve Iesleuee
Deens. ³ee uesKeeceO³es ³eMeJeblejeJe ie[eKe ³eeb®³ee Mew#eefCekeÀ Je keÀewìgbefyekeÀ peerJevee®ee GuuesKe Deeuesuee
Deens. ³eMeJebl ejeJe ns meJe&meeOeejCe SkeÀef$ele MeslekeÀjer kegÀìgbyeeleerue nesles. l³eecegUs l³eebvee keÀewìgbefyekeÀ
peerJeveele KetHe mebIekeÀewìgbefyekeÀ mebIeoieoie ³eecegUs DekeÀjeJeer®³ee Hejer#esle les veeHeeme Peeues. ³ee DeHe³eMeecegUs les efvejeMe ve neslee DeefOekeÀ
peesceeves keÀece keÀ© ueeieues. HeefjCeeceer jepekeÀer³e , Mew#eefCekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe meeefnl³e DeMee efJeefJeOe
#es$eele l³eebveer DeeHeueer DeesUKe efvecee&Ce kesÀueer cnCepes®e ’veeHeeme Peeu³eecegUs efvejeMe Peeuees veener.
l³eecegUs®e ³eMemJeer Dee³eg<³e peiet MekeÀuees“ Demes les `ÒeejbYe' ³ee ues KeeÜejs meebieleele.

2.5.3 ÒemleeJevee :
`ÒeejbYe' ³ee uesKeeceO³es ³eMeJeblejeJe ie[eKe ³eebveer DeeHeu³ee Meeues³e peerJeveeleerue DeeþJeCeer
meebefieleu³ee Deensle. l³eeceO³es les meebieleele keÀer les veeHeeme Peeu³eecegUs®e efvejeMe ve neslee SkeÀ ³eMemJeer
Dee³eg<³e peiet MekeÀues. cnCepes®e l³eeletve les Kebyeerj GYes jeefnues DeeefCe l³eebveer jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ,
Mew#eefCekeÀ Je meeefnl³e #es$eele DeeHeueer DeesUKe efvecee&Ce kesÀueer.

2.5.4 Meeues³e peerJeveeleerue De[®eCeer :
meesveF& ³esLeerue `peerJeve efMe#eCe cebefoj' ³ee ÒeeLeefcekeÀ MeeUsle ³eMeJeblejeJeeb®ee ÒeJesMe IesC³eele
Deeuee. MeeUs®eer Fceejle ueebye, keÀewuee©, Glejl³ee íHeje®eer Je HetJe& -HeefM®ece DeMeer nesleer. munotes.in

Page 35

35cegK³eeO³eeHekeÀeb®es keÀe³ee&ue³e, Jeie& DeeefCe mece esj cewoeve nesles. ns JeeleeJejCe l³eeb®³eemeeþer veJeerve nesles. les
³ee MeeUsle Demeleevee melele Deepeejer He[e³e®es. DeeF&uee keÀesCeer keÀjCeer kesÀueer keÀer keÀe³e? Demes melele
Jeeìe³e®ess. l³eecegUs leer l³eebvee osJe$eÝceemlej nesles. uesKekeÀeb®³ee ceveeceO³es l³eeb®³eeefJel³eeb®³ee ceveeJej FlekeÀe Peeuee neslee keÀer, les DeeþJe[eYej MeeUsle®e iesues veener. pes Jne ns l³eeb®³ee
Jeef[ueebvee keÀUues lesJne l³eeb®es Je[erue l³eeyeÎue l³eeb®³ee efMe#ekeÀebyejesyej yeesueues. l³eeveblej uesKekeÀ
Hegvne efve³eefcele MeeUsle peeT ueeieues. MeeUsle l³eebvee DeY³eemeeyejesyej Mesleer®eerner keÀeces efMekeÀefJeueer
peele Demes. Jeebieer, ìesce@ìes DeMee Yeep³eeb®eer ueeieJe[ keÀMeer keÀje³e®eer ns efMekeÀefJeues peele nesles. l³eecegUs
l³eebvee Mesleer®³ee keÀecee®eer DeeJe[ efvecee&Ce Peeueer nesleer.

2.5.5 meeleJeer®eer Hejer#ee :
meeleJeer®eer Hejer#ee ner l³eeJesUer ÒeceeCeHe$e Hejer#ee mecepeueer peele nesleer. ner Hejer#ee jep³ee®³ee
efMe#eCe Keel³eekeÀ[tve Iesleueer peele Demes. ³ee Hejer#esme Jnvee&keÌ³eguej HeÀe³eveue (Jn.HeÀe.) Demes cnCele.
meesveF& ³ee efþkeÀeCeer meeleJeer®es Hejer#ee keWÀê veJnles. l³eecegU s jengjeruee peeJes ueeiele Demes. Hee®e -mene
efoJeme Deieesoj®e uesKekeÀ Je ieeJeeleerue cegueebveer yewueiee[erves meesveF& mees[ues Je jengjerle SkeÀe Oece&MeeUsle
l³eeb®eer jenC³ee®eer mees³e kesÀueer nesleer. DeeHeues meeceeve IesTve Oece&MeeUskeÀ[s p eele Demeleevee ieeJeeleerue
keÀener ìejieì cegues l³eebvee ’Jn.HeÀe. yeeJeUì“ cnCetve ef®e[Jele nesleer. jespe mekeÀeUer efJeÐeeL³ee¥veer
Yeu³ee Heneìs Gþtve cegUe veoerJej DeebIeesUermeeþer peeCes, lesLes®e keÀHe[s OegCes Demee l³eeb®ee efove¬eÀce
neslee. lemes®e jespe mekeÀeUer Oece&MeeUsmeceesjerue jeceYejesmes ne@ìsueceOeerue efpeuesyeer -Yepeer Je efcemeU
KeeTve Hejer#esuee peeJes ueeiele Je je$eer®es pesJeCe jengjer ieeJeeleerue ieeJekeÀjer efJeÐeeL³ee¥vee osle Demes.
DeMeeÒekeÀejs uesKekeÀe®eer meele Jeer®eer Hejer#ee Heej He[ueer.

2.5.6 DeeoMe& efMe#ekeÀ :
uesKekeÀ meneJeerle Demeleevee l³eeb®eer menue efMe[eauee iesueer nesleer. l³eeJesUer l³eeb®³eeyejesyej
jeCes veeJee®e ieg©peer nesles. meesveF& les jengjer yewueiee[erves ÒeJeeme Je l³eeHeg{erue ÒeJeeme Jeenveeves keÀ©ve les
efMe[eame Heesnes®eues. cegueebkeÀ[erue Hewmes njJet ve³es cnCetve jeCes ieg©peeRveer les mJele:peJeU þsJetve Iesleues
nesles. l³eeJesUer meeleJeer®³ee Jeiee&uee oneJeer yeejeJeer®³ee Jeiee&ÒeceeCes cenÊJe nesles. l³eecegUs m eeleJeer®³ee
Jeiee&®eer le³eejer efMe#ekeÀ meneJeerHeemetve®e keÀjle Demes. efoJemeYej les efJeÐeeL³ee¥vee ÒeeceeefCekeÀHeCes efMekeÀefJel e
Demes; Hejbleg l³eebvee lejerner meceeOeeve Jeeìle vemeu³eecegUs keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer DeHes#ee ve Oejlee je$ee r
veTHeemetve les GefMeje DekeÀje -yeeje JeepesHe³e¥le cegueebvee les efMekeÀefJele Demele DeeefCe cnCetve efJeÐeeL³ee¥®³ee
ceveeceO³esosKeerue efMe#ekeÀebefJe®eeojer®ee efy emleeje IesTve MeeUsle ³esle Demes lej l³eeJesU®es efMe#ekeÀ Demes ÒeeceeefCekeÀ DeeefCe efve<þeJeeve
nesles.

2.5.7 ne³emketÀue®es peerJeve :
uesKekeÀ meeleJeer®eer Hejer#ee Heeme Peeues. cee$e l³eeJesUer meesveF&ceO³es ne³emketÀue vemeu³eeves
l³eebvee l ³eeb®³ee ceesþîee yeefnCeerkeÀ[s veeefMekeÀuee Heg{erue efMe#eCeemeeþer HeeþefJeC³ee®ee efveCe&³e Peeuee; Hejbleg
l³ee®e JesUsme veiej ³esLeerue `Denceoveiej Sp³egkesÀMeve meesmee³eìer' ³ee mebmLesves ne³emkegÀue keÀe{ues. ³ee
ne³emketÀuemeeþer njkeÀeUs He eìerue ³eeb®ee Jee[e osC³eele Deeuee. l³eecegUs veeefMekeÀuee ve peelee
`Denceoveiej Sp³egkesÀMeve meesmee³eìerves' 1956 ceO³es meg© kesÀuesu³ee Þeer. MewvesMJej efJeÐeecebefojele
l³eeb®ee ÒeJesMe IesC³eele Deeuee. uesKekeÀ ³ee ne³emketÀue®³ee Heefnu³ee ye B®e®es efJeÐeeLeea nesles. Heb®eJeerme -leerme munotes.in

Page 36

36cegues DeeefCe leerve cegueer Demes ³ee DeeþJeer®³ee Heefnu³ee Jeiee&®es efJeÐeeLeea nesles. ne³emketÀue®eer veJeerve®e
meg©Jeele Peeueer Demeu³eeves ne³emkegÀueceO³es yeB®e veJnles. l³eecegUs l³eebvee peefceve erJej yemeeJes ueeiele.
lemes®e ne³emketÀueceO³es ceesnesU mej SkeÀìs®e efMekeÀefJele nesles. l³eeveblej DeeþJe[îeeletve oesve efoJeme
cnCepes MeefveJeej, jefJeJeej keÀueJe[s DeeefCe Keeb[kesÀkeÀj ceemlej ³esle Demele. Heg{s nUtnUt iees.ce.
osJemLeUer Je p e³eble ceesjs DeMeer efMe#ekeÀ mebK³ee Jee{le iesueer. ceesnesU mejebveer uee³eye´jer meg© kesÀueer. ³ee
efþkeÀeCeer ³eMeJeblejeJeebveer veele ceeOeJe ³eeb®³ee keÀeobyeN³ee Jee®eu³ee Je l³eeb®³eeceO³es Jee®eveeefJeefvecee&Ce Peeueer. l³eecegU s Iejer Deeu³eeJej je$eer ef®eceCeer®³ee ÒekeÀeMeelener les keÀeobyeN³eeb®es Jee®eve keÀ©
ueeieues. l³ee®eJesUer l³eebveer vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eeb®eer `oewuele' ner keÀeobyejer Jee®eueer; Hejbleg les
veeLeceeOeJeeb®³ee SsefleneefmekeÀ keÀeobyeN³eebceO³es D eefOekeÀ jceceeCe nesle Demes. ³ee MevewMJej efJeÐeecebefojele
l³eeb®es DekeÀjeJeer He³e¥le®es efMe#eCe HetCe& Peeues.

2.5.8 SkeÀ$e kegÀìgbye He×leer :
uesKekeÀe®es yeeueHeCe Je Meeues³e peerJeve Denceoveiej efpeunîeeleerue vesJeemee leeuegkeÌ³eeleerue
meesveF& ³ee ieeJeele iesues pes keÀewlegkeÀer veoer®³ee keÀeþer Jemeuesues Deens. ³ee ieeJeeleerue SkeÀe Jee[îeele
ie[eKeeb®es kegÀìgbye SkeÀ$e kegÀìgbye He×leerves jenle nesles. p³eeceO³es oesve ®eguele YeeJeeb®eer Òel³eskeÀer ®eej -®eej
kegÀìgbyes ³ee Je e[îeele jenle nesleer. SkeÀ$e kegÀìgbye He×leer®es pemes HeÀe³eos Deensle lemes®e leesìsner Deensle. les
uesKekeÀeves ueneveHeCeer®e DevegYeJeues nesles. keÀejCe SkeÀ$e kegÀìgbye Demeu³eeves JeeìCeerJe©ve melele Yeeb[Ces
nesle nesleer. l³eecegUs HejmHejebe fJemeJee¥®³ee ceeuekeÀer®eer Demeu³eeves keÀesCeerner keÀ<ì keÀje³euee le³eej veJnles. ceUîeeleerue peveeJejeb®eer
osKeerue kegÀCeer®e keÀeUpeer Iesle vemes. meieUspeCe keÀeces SkeÀceskeÀebJej {keÀuele Demeu³eeves l³eeb®³ee
Meslepeceerveer He[erkeÀ jeefnu³ee Je meieUs HeÀkeÌle HeeìeruekeÀer®ee ©yeeye efcejJele jeefnues. kegÀìgbyeeleerue
efm$e³eebceO³esner melele Yeeb[Ce nesle nesleer. l³eeb®es Je[erue DeeefCe ®egueles ³eeb®³eelen er ceUîeeleerue
JeeìCeerJe©ve Yeeb[Ces nesle Demele. ³ee iees<ìeR®ee uesKekeÀe®³ee yeeueceveeJej HeÀej JeeF&ì HeefjCeece Peeuee
neslee.

2.5.9 ³eMeJeblejeJe ie[eKeeb®ee efJeJeen :
Hee®e yeefnCeeR®³ee HeeþerJej ³eMeJeblejeJee®ee pevce Peeuee neslee Je les oesve YeeJeebceO³es ceesþs nesles.
l³eecegUs l³eeb®³ee DeeF&Jeef[ueebveer l³eeb®es ueJekeÀjele ueJekeÀj ueive keÀjC³ee®eer F®íe nesleer. SkeÀoe menpe
cnCetve les ueeb[sJee[eruee iesues DeeefCe ceecee®³ee SkeÀe cegueerMeer l³eeb®es ueive Iej®³eebveer þjefJ eues. l³eeJesUer
les veJeJeer -oneJeerle Demeleerue. l³eebvee ueive keÀjC³ee®eer F®íe veJnleer. keÀejCe l³eebvee efMe#eCe I³ee³e®es
nesles. lesJe{îeele ceecee®³ee Iejer keÀece keÀjCeeN³ee ie[îeeves l³eebvee meebefieleues keÀer, leer cegueieer ®ekeÀCeer
Deens. l³eecegUs l³eeb®ee jeie DeveeJej Peeuee Je ’ceuee ns ueive ceev³e veener“ Demes meebietve les ceeskeÀUs
Peeues. l³eeJej l³eeb®es Jeef[ue osKeerue mebleeHeues nesles Je ³ee iees<ìerJej IejeceO³es HebOeje Jeerme efoJeme Jeeo
®eeuet neslee. ’ceer Iej mees[ tve peeF&ve“ Demes l³eebveer SkeÀ He$e veeefMekeÀ®³ee yeefnCeeruee efueefnues lesJne efleves
Jeef[ueebvee mecepeeJetve meebefieleues. l³eeveblej les ueive ìUues cee$e Iejele ueivee®ee efJejeefnuee. l³eeveblej oer[ JeJeUCe ieeJe®es mLeU DeeCeues DeeefCe les iegueeye Heeìueebyejesyej peeTve cegueieer Heentve Deeues. leer cegueieer
l³eebvee Hemeble He[ueer Je l³eeb®³ee ueivee®eer le³eejer meg© Peeueer. ye mlee yeebOeC³eemeeþer les veiejuee iesues
Demeleevee lesLes l³eebveer megìmeeþer Yeejerleues keÀeHe[ Iesleues DeeefCe les Helebies ìsuejkeÀ[s efMeJee³euee
ìekeÀues. cnCepes yewueiee[erletve JeUCeeuee iesu³eeJej veJeN³ee ceguee®ee ®eebieuee HeengCe®eej Peeu ee. cee$e
ueivee®³ee efoJeMeer ueive ueeieC³eeHetJeea l³eebvee YetkeÀ ueeieueer nesleer. lesJne l³eebvee SkeÀe iee[i³eele efHeþueb munotes.in

Page 37

37DeeefCe YeekeÀjer DeeCetve efoues. l³ee iees<ìer®ee l³eebvee jeie Deeuee l³eele l³eebvee jsef[Dees SskeÀC³ee®eer DeeJe[
nesleer Je ueiveele l³eebvee lees efouee veener cnCetve les ©meues nesles. HeCe, lejerner lees jsef[Dees keÀener l³eebvee
efceUeuee veener. cee$e ngb[e cnCetve SkeÀ mee³ekeÀue Je HebOejeMes ©He³es efceUeues nesles. DeMeeÒekeÀejs
keÀe@uespe®³ee Heefnu³ee Je
2.5.10 meejebMe :
DeMeeÒekeÀejs keÀewìgbefyekeÀ peerJeveeleerue mebIeIesleues DeeefCe meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, Mew#eefCekeÀ Je meeefnl³e #es$eeleerue DeeHeues JesieUs mLeeve efvecee&Ce
kesÀues. ns `ÒeejbYe' ³ee uesKeele ef®eef$ele kesÀuesues Deens ns DeeHeu³ee efveoMe&veeme ³esles.

2.6 pe[CeIe[Ce - Jee³e.meer. HeJeej

2.6.1 Heefj®e³e :
Jee³e.meer. HeJeej ³eeb®ee pevce OegUs e fpeunîeeleerue efveceietU ³ee ieeJeer 25 peguew, 1941 jespeer
Peeuee. l³eeb®es mebHetCe& veeJe ³eeoJejeJe ef®ebOee HeJeej Demes Deens. SkeÀe ceeieemeJeieea³e kegÀìgbyeele pevce
Peeu³eeves peeleerYesoe®eer oenkeÀlee l³eebveer Deieoer ueneveHeCeeHeemetve®e D evegYeJeueer. l³eecegUs Jee³e.meer.
HeJeej ³eebveer GHesef#eleeb®³ee Jeeìîeeuee ³esCeeN³ee meJe& De[®eCeeRvee leeW[ osle DeeHeues efMe#eCe HetCe& kesÀues.
FbefpeefveDeefjbie®³ee ÒeLece JeDevegÊeerCe& Peeues, l³eeveblejner l³eebveer oesve JesUe Òe³elve kesÀues. cee$e l³eele l³eebvee ³eMe Deeues veener. ceie
Jee³e.meer. HeJeej ³eebveer jsMeefvebie FvmHeskeÌìj cnCetve l³eeb®eer efve³egkeÌleer Peeueer; Hejbleg ner v eeskeÀjer l³eebvee
keÀeefn peemle ceeveJeueer veener. cnCetve l³eebveer keÀener efoJeme ue@ye Deefmemìbì®eer veeskeÀjerosKeerue kesÀueer
DeeefCe l³eeveblej mHeOee& Hejer#ee efoueer Je ³ee Hejer#esle GÊeerCe& nesTve lenefmeueoeje®eer veeskeÀjer
efceUefJeuee r. ³ee®e keÀeUele Hegvne mHeOee& Hejer#ee osTve Heesueerme Keel³eele [er.Jee³e.Sme.Heer. cnCetve
DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeame veJ³eeves meg©Jeele kesÀueer. l³eeb®eer veeefMekeÀ ³esLes vesceCetkeÀ Peeueer Je KeN³ee DeLee&ves
l³eeb®ee Dev³ee³e Je iegvnsieejeref Je©×®ee ue{e meg© Peeuee. veeefMekeÀveblej cegbyeF& ³esLes [er.meer.Heer. cnCetve
l³eeb®eer vesceCetkeÀ Peeueer. lesLeerue iegvnsieejer ÒeJe=Êeeruee DeeUe IeeueC³eemeeþer l³eebvee KetHe mebIeueeieuee. l³eeb®³ee ³ee ÒeoerIe& ÒeJeemeele l³eebvee DeveskeÀ ueeskeÀebefJe©× ue{e ÐeeJee ueeieuee. DeMeeÒekeÀejs
SkeÀe ceeieemeJeieea³e kegÀìgbyeeleerue meJe&meeOeejCe cegueiee cegbyeF& ³esLeerue [er.meer.Heer. HeoeHe³e¥le Heesnes®euee.

2.6.2 pe[CeIe[Ce :
Jee³e.meer. HeJeej ³eebveer `ceer - Jee³e.meer. HeJeej' ³ee DeelcekeÀLeveele DeeHeuee mebHetCe& peerJeve
ÒeJeeme ceeb[uee Deens. ³ee DeelcekeÀLeveeleerue pe[CeIe[Ce ne SkeÀ uesKe Demetve l³eeceO³es yeeueHeCeer
l³eeb®eer pe[CeIe[Ce keÀMeer nesle iesueer ³ee®es ef®e$eCe kesÀues Deens. meJe&meeOeejCe keÀew ìgbefyekeÀ HeefjefmLeleer,
ceesþe HeefjJeej, lemes®e SkeÀ ceeieemeJeieea³e cnCetve keÀjeJee ueeieCeeje mebIekeÀjeJeer ueeieCeejer Oe[He[ cnCepes®e meeleJeer Je FbefpeefveDeefjbie®³ee Jeiee&le Deeuesues DeHe³eMe. ³ee
DeHe³eMeeletve Ke®etve ve peelee les Heg{s efMekeÀle jeefnues Je DeeHeueer JesieUer DeMeer DeesUKe efvecee&Ce kesÀueer.
³ee®es ef®e$eCe `pe[CeIe[Ce' ³ee uesKeele Deeuesues Deens.

munotes.in

Page 38

382.6.3 ÒemleeJevee :
Jee³e.meer. HeJeejebveer cegbyeF&leerue Peesve 4 ®es (oeoj , ceeefnce, ceeìgbiee, OeejeJeer, ®eWyetj, ì^e@cyes)
[er.Sme.Heer. cnCetve keÀe³e& Heej Hee[ues. SkeÀ ³eMemJeer Dee³eg<³e peieC³eekeÀefjlee l³eebvee KetHe mebIeueeieuee. Deieoer ueneveHeCeeHeemetve®e l³eebveer YeewieesefuekeÀ Je meeceeefpekeÀ mecem³eeJej ceele keÀjle DeeHeu³ee
Dee³eg<³eeleerue ³eMee®eer efMeKej ieeþues. l³eeb®³ee Dee³eg<³eeleerue DeeþJeCeer l³eebveer `ceer Jee³e.meer. HeJeej' ³ee
Deelce®eefj$eele ceeb[uesu³ee Deensle.

`pe[CeIe[Ce' ³ee uesKeele Jee³e.meer. HeJeej ³eebveer mee befieleuesu³ee DeeþJeCeer Heg{erue cegÐeeb®³ee
DeeOeejs meebielee ³esleerue.

2.6.4 Jee³e.meer. HeJeej ³eeb®ee keÀewìgbefyekeÀ Heefj®e³e :
efveceiegUe ns Jee³e.meer. HeJeej ³eeb®es pevceieeJe Deens. ns ieeJe OegUs efpeunîeeleerue Demetve ³ee
ieeJe®eer Je mleer meeleMes -DeeþMes FlekeÀer®e nesleer. ieeJe®³ee GÊej, oef#eCe DeeefCe HetJe& ³ee eflevner efoMesuee
peUieeJe efpeunîee®³ee meercee Deens Je HeefM®ecesme OegUs efpeune Deens. lemes®e ieeJe®³ee oef#eCe efoMesme
yeesjer veoer Demetve ner veoer HeeJemeeUî eele Deieoer ogLe[er Ye©ve Jeenle Demes DeeefCe pej ÒeceeCeeHes#ee
peemle HeeCeer Deeues lej ceveg<³e®e veeefn lej peveeJejeb®eerosKeerue ogjeJemLee nesle Demes. keÀejCe kegÀCeeueener
veoer Deesueeb[Ces MekeÌ³e nesle vemes. l³eecegUs jespeieejemeeþer yeens jieeJeer peeCeeN³ee ueeskeÀebvee lej veoer®³ee
HeueerkeÀ[s DemeCeeN³ee ieeJe efkebÀJee JemleerJej®e cegkeÌkeÀece keÀjeJee ueeies. lemes®e ieeJeeceO³es ®eewLeerHe³e¥le
MeeUe Demeu³eeves l³eeveblej efMe#eCeemeeþer cegueebvee ogmeN³ee ieeJeer peeJes ueeiele D emes. l³eecegUs
efJeÐeeL³ee¥veener DeMee mebkeÀìebvee leeW[ ÐeeJes ueeies. ³ee ieeJeeleerue ueeskeÀebvee SkeÀe Mesleer®³ee legkeÀ[îeeletve
ogmeN³ee legkeÀ[îeele peeC³eemener efYeleer Jeeìle Demes.

2.6.5 Jeef[ueeb®ee efHe{erpeele Oeboe :
OegUs efpeunîeel eerue efveceietU ³ee ieeJeer nefjpeve cnCepes ®eebYeej meceepeele 25 peguew, 1941
jespeer Jee³e.meer. HeJeej ³eeb®ee pevce Peeuee. Je[erueeb®es veeJe ef®ebOee HeÀefkeÀje HeJeej nesles, lej DeeF&®es veeJe
keÀeueveyeeF&, Je[erue ®eewLeerHe³e¥le efMekeÀues ne sles lej DeeF& De[eCeer nesleer. IejeceO³es M³eecejeJe, megKeosJe,
MeebleeyeeF&, Hebef[le, yeeyegjeJe, ceOegkeÀj, megceve, jJeer DeMeer SketÀCe veT YeeJeb[s nesleer. YeeJeb[eceO³es
Hee®eJ³ee ¬eÀceebkeÀeJej DemeCeeN³ee HeJeejeb®es ìesHeCe veeJe yeeHet Demes nesles. HeJeej ³eeb®³ee Jeef[ueebvee ieeJee®³ee
GÊejsme one efyeIes peceerve mejkeÀejkeÀ[tve efceUeueer nesleer, lej l³eeb®eer mJele:®eer leerve efyeIes peceerve
nesleer. l³eeleerue keÀener veeHeerkeÀ nesleer, lej keÀener peje Peeueer nesleer. cnCetve mee leJ³ee F³eÊesmeeþer l³eeb®ee
ÒeJesMe ®eeUermeieeJe ³esLeerue `DeeveboeryeeF& yebkeÀì ne³emketÀue' ceO³es Iesleuee Je lesLes®e efoveyebOet Deebyes[keÀj
yeesef[¥ieceO³es jenC³ee®eer mees³e keÀjC³eele Deeueer. ³ee yeesef[&ieceO³es keÀOeer -keÀOeer cegueebvee p esJee³eueener
efceUle vemes. ®eeUermeieeJe ns IejeHeemetve ueebye Demeu³eeves menmee kegÀCeeueener Yesìlee ³esle vemes efkebÀJee
Iej®esner Yesìe³euee ³esle vemes. ³ee yeesef[¥ie Mespeejer®e ®eebYeej neslee. lesLes jenCeeN³ee leeje®eboMeer l³eeb®eer
cew$eer Peeueer. l³eecegUs HeJeej ³eeb®ee peemle JesU lesLes®e peeT ueeieuee. yeesef[¥ieceO³es les HeÀkeÌle
pesJeC³eemeeþer, PeesHeC³eemeeþer ³esle Demes. meeleJeerle Demeleevee l³eebvee l³eeb®³ee Dee³eg<³eeleerue Heefnu³ee
¬eÀceebkeÀe®es Heefnues ye#eerme ns uee skeÀceev³e efìUkeÀeb®³ee HegC³eefleLeer®³ee efveefceÊeeves Peeuesu³ee JekeÌle=lJe
mHeOexle efceUeues nesles; Hejbleg meeleJeer®³ee Hejer#esle cee$e pescelesce ceekeÀe¥veer les Heeme Peeues nesles.
yeesef[¥ieceO³es Demeleevee l³eebvee ieesìîee KesUC³ee®ee v eeo ueeieu³eecegUs DeeþJ³ee F³eÊesle veeHeeme Peeues.

munotes.in

Page 39

392.6.6 yeesjefJenerjceOeerue Meeues³e peerJeve :
Jee³e.meer. HeJeej Jnvee&keÌ³eguej HeÀe³eveue Hejer#ee Heeme Peeues DeeefCe l³eeb®ee Flej YeebJe[emeceJesle
jepeWê íe$eeue³eele ÒeJesMe IesC³ee®ee efJ e®eej neslee; Hejbleg yeesjefJenerj ³esLes HeJeej meeleJeerle Demeleevee®e
ne³emketÀue meg© Peeues Demeu³eeves lesLes DeeþJeer®³ee Jeiee&le cegueeb®eer DeeJeM³ekeÀlee nesleer. ns ieeJe l³eeb®³ee
ieeJeeHeemetve one cewueeb®³ee DeblejeJej nesles. HeJeejebvee r DeeþJeer®³ee Jeiee&le ÒeJesMe I³eeJee ³ee GÎsMeeves
lesLeerue ueeskeÀ l³eeb®³ee Jeef[ueebkeÀ[s Deeues. yeesef[¥ie®ee Ke®e& ceeieemeJeieea³eebvee efceUCeeN³ee
mkeÀe@uejefMeHeJej YeeieefJeC³ee®³ee yeesueerJej HeJeejeb®ee ÒeJesMe lesLes IesC³eele Deeuee. le sLes DeeþJeerle ÒeJesMe
Iesleu³eeJej keÀOeer -keÀOeer lesLeerue Oeev³eeb®³ee ìb®eeF&cegUs pesJeCee®eer iewjmees³e nesF& lesJne l³eebvee ieeJeeleerue
ueeskeÀeb®³ee Iejer pesJeCeemeeþer peeJes ueeies. lesLes HeJeej DeeþJeer GÊeerCe& Peeues Je veJeJeer®³ee Jei ee&le ÒeJesMe
IesC³eele Deeuee. veJeJeer®³ee Jeiee&le l³eeb®ee ÒeLece ¬eÀceebkeÀ Deeuee neslee lejer osKeerue p³ee efJeÐeeL³ee¥®ee
oneJee-yeejeJee ¬eÀceebkeÀ Deeuee l³ee®ee ÒeLece ¬eÀceebkeÀ Deeu³ee®es IeesefHeJeejeb®³ee Je[ erueebveer MeeUsle le¬eÀej kesÀueer. HeCe l³ee®ee keÀener®e GHe³eesie Peeuee veener. l³eeveblej l³eebvee
ogmeN³ee MeeUsle ÒeJesMe Iesleuee.

2.6.7 meeleJeerle veJ³eeves ÒeJesMe :
yeesef[¥ieceO³es Demeleevee DeeþJeerceO³es Jee³e.meer. HeJeej veeHeeme Peeu es. Jeef[ueeb®eer l³eebvee
efMekeÀefJeC³ee®eer F®íe nesleer; Hejbleg meneJeer®³ee Jeiee&le Demeleevee p³ee ceguee®ee Heefnuee vebyej ³esle neslee
lees cegueiee DeeþJeerle veeHeeme neslees. l³eecegUs lees cegueiee Heg{s efMekesÀue keÀe? Demee ÒeMve l³eeb®³e eHeg{s
efvecee&Ce Peeuee neslee. HeefjCeeceer l³eeb®es Je[erue l³eebvee ieeJeer IesTve iesues Je l³eebvee Mespeejerue ieeJeeleerue
cegmeueceeve efMebH³eekeÀ[tve ìsueefjbie efMekeÀC³eeme meebefieleues. keÀceerle -keÀceer ³eecegUs l³eeb®³ee HeesìeHeeC³ee®ee
ÒeMve megìsue cnCetve l³eeb®³ee Jeef[ueebveer ne ceeie& meg®eefJeuee. cee$e HeJeej ieeJeer Deeu³eeJej l³eeb®³ee
Dee³eg<³eeuee JesieUs®e JeUCe ueeieues. keÀejCe ieeJeeceO³es meneJeerHe³e¥le MeeUe nesleer Je meeleJeer®ee Jeie& meg©
keÀjC³ee®ee Òe³elve MeeUs®e s cegK³eeO³eeHekeÀ yeeHeg ieg©peer keÀjle nesles. l³eemeeþer les cegues pecee keÀjle nesles.
l³ee®e nslegves les HeJeejeb®³ee Jeef[ueebkeÀ[s Deeues nesles; Hejbleg l³eeb®³ee Jeef[ueeb®es Demes cele nesles keÀer,
meeleJeer®³ee Jeiee&®ee l³eeuee keÀe³e GHe³e esie lees meeleJeer Heeme Deens cnCetve l³eeuee DeeþJeerle ÒeJesMe I³eeJee
ueeiesue. yeeHet ieg©peeR®³ee DeeûeneKeelej l³eeb®³ee Jeef[ueebefve l³eebvee Hegvne meeleJeer®³ee Jeiee&le yemeC³ee®eer
HejJeeveieer efoueer Je l³eeb®ee Hegvne meeleJeer®³ee Jeiee&l e ÒeJesMe IesC³eele Deeuee. l³eeJesUer l³eeb®³ee Jeiee&le
HeÀkeÌle lesje cegues nesleer. meeleJeer®³ee Jeiee&le ÒeJesMe Iesleu³eeJej yeeHet ieg©peeRveer HeJeejebvee mkeÀe@uejefMeHe®³e e
Hejer#esme yemeefJeues. ³ee Hejer#esle l³eeb®ee ogmeje ¬eÀceebkeÀ Deeue e. DeMeeÒekeÀejs yeesef[¥ieceO³es Demeleevee
DeeþJeer®³ee Hejer#esle veeHeeme nesCeeN³ee HeJeejebveer meeleJeer®³ee Jeiee&le veJ³eeves ÒeJesMe Iesleu³eeJej peesceeves
DeY³eeme kesÀuee Je les meeleJeer®eer Hejer#ee GÊeerCe& Peeues. lemes®e mkeÀe@uejefMeHe®³ ee Hejer#eslener ogmeje
¬eÀceebkeÀ efceUJetve IeJeIeJeerle ³eMe mebHeeove kesÀues.

2.6.8 ceneefJeÐeeue³eerve peerJeve :
OegUs ³esLeerue mee¬eÀer®³ee ceeceuesoej keÀ®esjerle HeJeejeb®es ceesþs yebOet megkeÀosJe GHe&À DeCCee
keÀeceeuee nesles. HeJeejeb®ee rner oneJeer lesLes®e `v³et FbefiueMe mketÀue' ceO³es Peeueer. l³eeveblej DeCCeeb®eer yeoueer
OegUîee®³ee ceeceuesoej keÀ®esjerle Peeueer. lesLeerue pes. Deej. meer. ner DekeÀjeJeer cnCepes Sme.Sme.meer.
meeþer ÒeJesMe IesC³eele Deeuee. l³eeJesUer l³eeb®ee r yeeyegjeJe Je ceOegkeÀj ner YeeJeb[sner OegUîeeuee Deeueer.
IejeHeemetve ne³emketÀue®es Deblej leerve cewueebJej nesles. l³eecegUs lesLes Hee³eer ®eeuele peeJes ueeies. jml³eele
ie©[ uee³eye´jer nesleer. ³ee uee³eye´jerceO³es l³eebvee Jee®evee®ee íbo uee ieuee. ³ee efþkeÀeCeer les Jele&ceeveHe$es,
ceeefmekesÀ Jee®ele. lemes®e efJe.me.Keeb[skeÀj, vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eeb®³ee keÀeboyeN³eener Jee®ele. ne³emketÀueJe©ve munotes.in

Page 40

40Deeu³eeJej keÀHe[s OegCes, mJe³ebHeekeÀ keÀjCes, MesCeeves Iej meejefJeCes DeMeer Iejeleerue meJe& keÀeces ®eejner
YeeJeb[evee keÀjeJeer ueeiele Demes. DeMee HeefjefmLeleerle DeY³eeme keÀjle les ÒeLece ÞesCeerle Sme.Sme.meer.
Hejer#ee GÊeerCe& Peeues. l³eeveblej `Þeer efMeJeepeer efJeÐee ÒemeejkeÀ' mebmLes®³ee Deeì& -mee³evme
ceneefJeÐeeue³eele Fbe fpeefveDeefjbieuee peeC³ee®³ee nsletves Òeer -ef[ûeer mee³evmeuee ÒeJesMe Iesleuee. ³ee Jeiee&le
efMekeÀle Demeleevee SkeÀ efJeef®e$e Ieìvee Ie[ueer. l³eeb®³ee Jeie&efce$eeb®es SkeÀe cegueerJej Òesce nesles. ³ee
iees<ìer®eer ceeefnleer l³eeb®³ee®e Jeiee&lee rue HeìdìsJeeuee ³eeuee nesleer. l³eecegUs HeìdìsJeeuee l³eeb®³ee He$ee®eer
ves-DeeCe keÀ© ueeieuee; Hejbleg HeJeejebvee keÀUues keÀer cegueerkeÀ[tve ³esCeejer He$es ner JeemleJeele HeìdìsJeeuee®e
cegueer®³ee veeJeeves efueefnle neslee. ner iees<ì pesJne H eJeejebveer l³eeb®³ee efce$ee®³ee ue#eele DeeCetve efoueer lesJne
l³eeuee ceesþe OekeÌkeÀe yemeuee Je l³eeves mJele:uee mìesJnves HesìJetve IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee; Hejbleg
HeJeejebvee De®eevekeÀ peeie Deeu³eeves Ie[Ceeje JeeF&ì Òemebie ìUuee. DeMeeÒeke Àejs Òeer-ef[ûeer®es JeHeCe ³ee Jeiee&le l³eebvee cee$e efÜleer³e ÞesCeer efceUeueer. l³eeveblej OegUs ³esLes FbefpeefveDeefjbieuee ÒeJesMe
efceUefJeCes keÀþerCe Deens Demes l³eebvee Jeeìues. l³eecegUs l³eebveer HegC³eeleerue Sme.Heer. keÀe@ue speceO³es
SHeÀ.Jee³e.yeer.Sme.meer.uee ÒeJesMe Iesleuee.

2.6.9 jsMeefvebie FvmHeskeÌìjHeoer efve³egkeÌleer :
SHeÀ.Jee³e.yeer.Sme.meer. ®eer Hejer#ee efou³eeveblej FbefpeefveDeefjbie®³ee ÒeLece Jeiee&le ÒeJesMe Iesleuee.
³ee Hejer#esle les veeHeeme Peeue s. oesve JesUe Òe³elve keÀ©vener l³eebvee ³eMe Deeues veener; Hejbleg HebOeje
efoJemeele®e l³eebvee jsMeefvebie FvmHeskeÌìj®³ee veeskeÀjermeeþer yeesueeefJeC³eele Deeues. l³eeefþkeÀeCeer meeleMes
cegueeb®³ee cegueeKeleer IesC³eele Deeu³ee Je l³eeletve mene GcesoJeejeb®eer efveJe[ keÀjC³eele Deeueer. l³ee mene
GcesoJeejebHewkeÀer SkeÀ Jee³e.meer. HeJeej ns nesles. DeMeeÒekeÀejs jsMeefvebie DeefOekeÀejer cnCetve keÀeceeJej npej
Peeues.

2.6.10 meejebMe :
DeMeeÒekeÀejs Jee³e.meer.HeJeej ³eeb®ee `ceer Jee³e.m eer.HeJeej' ³ee Deelce®eefj$eeletve Iesleuesu³ee
`pe[CeIe[Ce' ³ee uesKeebceO³es l³eebveer DeeHeu³ee DeeþJeCeer meebefieleu³ee Deensle. Jee³e.meer.HeJeej Meeues³e
peerJeveele DeeþJeerle Demeleevee veeHeeme Peeues nesles. cee$e l³ee DeHe³eMeeves Ke®etve ve p eelee peesceeves
DeY³eeme keÀ©ve l³eebveer ³eMee®eer Gb®e efMeKejs ieeþueer. cnCepes®e ceveg<³eeves DeHe³eMeeves Ke®etve ve peelee
DeeHeuee ceeie&¬eÀceCe keÀjle jneJee.



munotes.in

Page 41

41IeìkeÀ -3
FefleJe=ÊeuesKeve

IeìkeÀ j®evee :

3.0 ÒemleeJevee
3.1 FefleJe=Êe uesKevee®es oesve ÒekeÀej
3.1.1 DenJeeueelcekeÀ FefleJe=Êe
3.1.2 Je=ÊeeblcekeÀ FefleJe=Êe
3.1.3 DenJeeueelcekeÀ FefleJe=Êe vecegvee
3.1.4 Je=ÊeeblcekeÀ FefleJe=Êe vecegve e
3.2 meboYe& met®eer

3.0 ÒemleeJevee

FefleJe=Êe uesKeve cnCepes meYesle Peeuesu³ee keÀecekeÀepee®eer, meYesle Iesleuesu³ee efveCe&³ee®eer
efueefKele mJe©Heeleerue veeWo. ner veeWo Peeuesu³ee meYes®eer efueefKele mJe©Heeleerue HegjeJee Demelees.

menkeÀejer, DeewÐeesefiekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe MeemekeÀer³e mebmLeebceO³es efvejefvejeUîee
keÀejCeemeeþer meYee efkebÀJee mebmLeebceOeerue ÒecegKee®eer yewþkeÀ Iesleueer peeles. l³ee meYesle efkebÀJee yewþkeÀerleerue
meefJemlej ceeefnleer. FefleJe=Êe ue sKeveele kesÀueer peeles. Lees[keÌ³eele meYesleerue meefJemlej ceeefnleer cegÎsmeto
uesKeve F. keÀjCes cnCepes FefleJe=Êe uesKeve.

FefleJe=Êe veeWo keÀjCeeN³ee mebmLee
1) ûeeceHeb®ee³eleer 9) ke=À2) Heb®ee³ele meefceleer 10) DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleerue mebmLee
3) efpeune Heefj4) efJeefJeOe keÀe³e&keÀejer mesJee mebmLee 12) meeJe&peefvekeÀ GlmeJe ceb[Us
5) ogOe J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee 13) mesJeeYeeJeer mebmLee
6) meeKej keÀejKeeves 14) meebmke=ÀeflekeÀ mebmLee
7) metle efiejCeer 15) meeefnefl³ekeÀ mebmLee
8) meeJe&peefvekeÀ ceb[Us

munotes.in

Page 42

42FefleJe=Êe uesKeve, MeemekeÀer³e menkeÀejer DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ mebmLeeceO³es ner kesÀues peeles. Keeueer
veceto kesÀuesu³ee Òemebiee®³ee efveefceÊeeves F efleJe=Êe uesKeve kesÀues peeles.

1. mebmLes®³ee Jeeef2. mebmLesle efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee otj keÀjC³eemeeþer
3. efJeefMe<ì ÒeMvee®³ee meboYee&le efve³egkeÌle kesÀuesu³ee ®eewkeÀMeer meefceleer®es efve< keÀ4. veJ³eeves J³eJemee³e, GÐeesie Jee GHe¬eÀce meg© keÀjC³eemeeþer l³ee #es$ee®³ee ÒeeLeefcekeÀ HeenCeer®³ee
efveefceÊeeves
5. mebmLes®³ee Òeieleer®ee Dee{eJee IesC³eemeeþer
6. SKeeoer Heefj7. mebmLes®³ee keÀecee®eer Òeieleer DeeefCe YeefJe<³ekeÀeUeleerue Òeieleer®ee JesOe IesC³eemeeþer

DeMee efjleerves efJeefJeOe keÀejCeebmeeþer FefleJe=Êes efueefnueer peeleele. FefleJe=Êe uesKevee®es mJe©He
GefÎ<ìevegmeej efYe Ve efYeVe ÒekeÀej®es Demeles.

3.1 FefleJe=Êe uesKevee®es oesve ÒekeÀej

1) DenJeeueelcekeÀ FefleJe=Êe
2) Je=ÊeelcekeÀ FefleJe=Êe

1) DenJeeueelcekeÀ FefleJe=Êe :
DenJeeueelcekeÀ FefleJe=Êe cnCepes SKeeÐee GÎsMeeves, ’efJeefMe<ì nsletmeeþer cegÎe Hee fjÞeceHetJe&keÀ
lep%eceeie&oMe&keÀeb®³ee meuu³eeves SKeeÐee mecem³esJej SKeeoer ceeefnleer mebkeÀueve mel³ee®ee MeesOe ueeJeCes
³eeuee DenJeeueelcekeÀ FefleJe=Êe uesKeve Demes cnCeleele “. ³ee FefleJe=ÊeeceO³es DenJeeueelcekeÀ He×leer
mebyebefOele ceeefnlee r efouesueer Demeles. ³eeceO³es meg×e oesve ÒekeÀej He[leele.

1) Jemlegefve<þ efkebÀJee ceeefnleerHej
2) ef®eefkeÀlmekeÀ

ceeefnleerHej FefleJe=ÊeeceO³es efJeefMe<ì Ieìves®³ee meboYee&le efkebÀJee efveefM®ele kesÀuesu³ee GefÎ<ìeb®³ee
meboYee&le mebkeÀ efuele kesÀuesu³ee ceeefnleer®es efveJesove Demeles.

lej ef®eefkeÀlmekeÀ FefleJe=ÊeeceO³es mebkeÀefuele ceeefnleer®³ee efveJesoveeyejesyej l³ee ceeefnleer®es
efJeMueskeÀener efMeHeÀejMeer Jee GHee³e³eespeveener met®eefJeuesu³ee Demeleele.

DenJeeueelcekeÀ FefleJe=Êee®es mJe©He :
 FefleJe=ÊeuesKeve cnCepes Ieìvee, meJex#eCe, ceeefnleer, efvej er#eCe Fl³eeoeR®es kesÀuesues DeewHe®eejerkeÀ
Jemlegefve<þ JeCe&ve les efJeefMe<ì He×leerves ceeb[uesues Demeles. munotes.in

Page 43

43 FefleJe=Êee®ee Jee®ekeÀ ne mebyebefOele mebmLes®ee meYeemeo, meom³e, meb®eeuekeÀ, keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer
Demelees.
 FefleJe=ÊeuesKeveemeeþer meeOevemeeceûeer ieesUe keÀjeJeer ueeieles. ner meeOevemeeceûeer efJeefMe<ì
keÀe³ee&ue³eerve leebef$ekeÀ He×leerves®e efceUJeeJeer ueeieles. efceUefJeuesu³ee meeceûeer®ee DeeefCe leer
efceUefJeC³eemeeþer ³eesefpeuesu³ee Òeef¬eÀ³es®ee efveoxMe FefleJe=Êe uesKeveele DemeeJee ueeielees.
 efceUefJeuesu³ee m eeOevemeecegûeerJe©ve FefleJe=Êe uesKekeÀeves keÀener keÀe{e³e®es Demeleele®e.
 FefleJe=Êe uesKeve ns HetCe&le: Jemlegefve<þ, keÀeìskeÀesj He×leerves kesÀuesues Demeles.

DenJeeueelcekeÀ FefleJe=Êee®es uesKeve keÀjC³ee®eer He×le :
1. FefleJe=Êee®es Meer2. p³ee DeeosMeevegmeej FefleJe=ÊeuesKeve kesÀues peele Deens. l³ee DeeosMee®ee ¬eÀceebkeÀ Je efoveebkeÀ
3. meefceleer®eer j®evee mHe<ìHeCes ceeb[eJeer. Goe. meYeemeoeb®eer veeJes, efveceb$ekeÀ
4. FefleJe=Êe uesKevee®eer J³eeHelee Je ce³ee&oe efveefM®ele keÀjeJ³e ele.
5. cegK³e cepeketÀj efueneJee
6. ceeefnleer®es efJeMues7. efMeHeÀejme ceeb[eJeer. Goe. lep%e J³ekeÌleer efkebÀJee vesceuesueer meefceleer efMeHeÀejme keÀjleele.
8. meceejesHeebceO³es mebyeefOele ceeefnleer mebkeÀueve keÀjleevee p³ee J³ekeÌleer®eer ceole ueeYeueer Deens , DeMee
J³ekeÌleer®es $eÝCeefveoxMe ceeveeJesle.
9. meceejesHe
10. FefleJe=ÊeuesKekeÀe®es veeJe menîee efoveebkeÀ DeeefCe mLeU veceto keÀjeJes
11. HeefjefMe<ìceO³es lekeÌles, DeeuesKe, vekeÀeMes Deeke=Àl³ee, keÀeieoHe$es ³eeb®ee GuuesKe keÀjeJ ee

DenJeeueelcekeÀ FefleJe=Êe vecegvee SkeÀ

`iee³e$eer ®eer' ueesCe®es GlHeeove keÀjCeeN³ee kebÀHeveerves YeefJe<³eele yeepeejHesþsle DeeHeu³ee
GlHeeefole ceeueeuee ceeieCeer Jee{eJeer ³eemeeþer vesceuesu³ee DeY³eeme meefceleerves meeoj kesÀuesuee
DenJeeueelcekeÀ FefleJe=Êe
keÀesuneHetj ,
efo. 10 ces 2018
DeO³e#e
`©®eer' Òee. efue. kebÀHeveer,
ceneÜej jes[,
keÀesuneHetj

ceneso³e,
efoveebkeÀ 10 Dee@keÌìesyej 2011 jespeer Peeuesu³ee meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesle YeefJe<³eele
DeeHeu³ee ©®ee r ueesCe®³ee®eer ceeieCeer Jee{eJeer ³eemeeþer DeY³eeme keÀjC³eemeeþer [e@. jepeWê keÀebyeUs, [e@.
pe³esMe keÀebyeUs, [e@. efmeb®evee meg³e&JebMeer Deece®³ee efleIeeb®³ee meefceleer®³eeJeleerves efJeefJeOe Menjeleerue
yeepeejHesþeb®ee meJnx keÀ©ve vesceues u³ee meefceleerceOeerue Deecner efleIespeCe DenJeeue Heg{erueÒeceeCes meeoj
keÀjerle Deenesle. munotes.in

Page 44

441. Deewjbieeyeeo, peUieeJe, veeieHetj, DecejeJeleer ³ee Yeeieele ef[uej®eer efve³egkeÌleer keÀjeJeer.
2. `©®eer ueesCe®es' GlHeeovee®eer peeefnjele efÒebì efceef[³ee DeeefCe FueskeÌì^e@efvekeÀ efceef[³ee ceeHe&Àle
keÀjeJeer.
3. ûeenkeÀeb®eer iejpe ue#eele IesTve, ueesCe®es HeeefkeÀì keÀceerle keÀceer 200 ûe@ce Je 100 ûe@ceHeemetve
Hee®e efkeÀueesHe³e¥le He@efkebÀie le³eej keÀjeJesle.
4. efJe¬esÀl³eebvee peeoe keÀefceMeve keÀmes efceUsue ³ee®ee efJe®eej keÀjeJee.
5. ueesCe®³ee®es efJeefJeOe ÒekeÀej le³eej keÀjeJesle.

DeeHeues efJeMJeemet
efo. 5 veesJnWyej, 2011

mener mener mener
[e@. jepeWê keÀebyeUs [e@. pe³esMe keÀebyeUs s [e@. efmeb®evee meg³e&JebMeer

DenJeeueelcekeÀ FefleJe=Êe vecegvee oesve

efvece&ue keÀHe[s OegC³ee®³ee meeyeCee®eer ûeenkeÀe®eer ceeieCeer keÀceer Peeu³ee®eer keÀejCes MeesOetve
l³eeJej GHee³e MeesOeC³eemeeþer efve³egkeÌle kesÀuesu³ee meefceleer®es DenJeeueelcekeÀ Fef leJe=Êe

þeCes
12 ces 2018
Òeefle,
cee. J³eJemLeeHekeÀ ,
pe³eÒeYee meeyeCe GlHeeove,
Òee.efue. kebÀHeveer
þeCes

ceneso³e,
DeeHeu³ee efo. 14 HesÀye´gJeejer 201 8 jespeer Peeuesu³ee meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meYesle Peeuesu³ee
þjeJeevegmeej Dee Heu³ee kebÀHeveer®³ee Jeleerves yeepeejHesþsceO³es pe³eÒeYee meeyeCee®eer ceeieCeer keÀceer nesC³ee®eer
keÀejCes MeesOeCes Je meeyeCee®eer ceeieCeer Jee{eJeer ³eemeeþer meJnxkeÀ©ve DenJeeue meeoj keÀjC³eemeeþer [e@.
Deevebo ieebieCe, [e@. efoueerHekegÀceej keÀebyeUs Deecne oesIeeb®eer efve³egkeÌle kesÀueer nesleer. oesve peCeeb®³ee
meefceleer®ee DenJeeue Heg{erueÒeceeCes Deecner veeWoJeerle Deenesle.

ceeieerue leerve Je1. peeefnjeleer®ee DeYeeJe
2. Flej meeyeCee®ee DeekeÀej ue#eele IesTve DeekeÀjele yeoue keÀjeJee.
3. ûeenkeÀebvee DeekeÀef4. efJe¬esÀl³eebvee keÀceerMeve Jee{Jetve ÐeeJes.
5. DeekeÀ
munotes.in

Page 45

45kebÀHeveerves JejerueÒeceeCes yeoue kesÀu³eeme YeefJe<³eele yeepeejHesþsceO³es ceeieCeer Jee{sue.

þeCes

mener mener
[e@. Deevebo ieebieCe [e@. efoueerHekegÀceej keÀebyeUs

2) Je=ÊeebleelcekeÀ FefleJe=Êes :
³ee FefleJe=Êe ÒekeÀejeceO³e s Je=ÊeebleelcekeÀ FefleJe=Êe cnCepes Ie[uesu³ee Ieìves®eer Jee kesÀuesu³ee
keÀe³ee&®eer leHeMeerueJeej pegUJet le³eej kesÀuesueer ceeefnleer nes³e. Je=ÊeebleelcekeÀ FefleJe=Êe ns mebmLes®es
DeefOekeÀejer, mebmLes®es meom³e, mebmLesMeer mebyebefOele J³ekeÌ le ³ee keÀecekeÀepee®eer ceeefnleer HegjefJeC³ee®³ee
¢<ìerkeÀesveeves FefleJe=Êe le³eej kesÀuesues Demeles. ³ee FefleJe=Êeeb leeletve Ieìves®eer meefJemlej ceeefnleer ¬eÀceMe:
efouesueer Demeles.

Je=ÊeebleelcekeÀ uesKevee®es efJe1. mebmLee meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer meYee
2. efJeefMe<ì efJe3. mebmLes®³ee Jeeef4. mebmLesleerue SKeeÐee Ieìves®es Je=Êe

Je=ÊeebleelcekeÀ FefleJe=Êe efueefnC³ee®ee GÎsMe
1. mebmLes®³ee meYeemeoebvee ceeefnleer osCes.
2. mebmLes®³ee DeefOekeÀeN³eebvee keÀecekeÀepee®eer ceeefnleer meeoj keÀjCes
3. mebmLes®³ee keÀe³ee&®eer / meYesoer veeWo þsJeCes
4. mebmLes®³ee Jeeì®eeueer ceeefnleer efueefKele mJe©Heele veeWo keÀjCes

Je=ÊeebleelcekeÀ FefleJe=Êe uesKeve keÀjC³ee®eer He×leer
1. mebmLes®es veeJe
2. meYes®ee ÒekeÀej
3. meYes®es efþkeÀeCe / JesU / efoveebkeÀ
4. meYes®³ee DeO³e#e efve³egkeÌleer / DeO³e#eeb®es veeJe
5. meYes®es GHeefmLele Demeuesu³ee Flej meYeemeoeb®eer veeJes
6. efJe7. efJeefJeOe efJe< e³eeJej Peeuesueer ®e®ee& meefJemlej Goe. efJeSKeeoe þjeJe keÀmee Peeuee, ³ee®eer cegÎsJeej ceeefnleer.
8. SKeeÐee þjeJeemeeþer celeoeve Iesleu³eeme meefJemlej ceeefnleer
9. meYesle Iesleuesu³ee efveCe&³eel e efJe10. MesJeìer GpeJ³ee yeepetuee DeO³e#ee®eer mener DeeefCe [eJ³ee yeepetuee meef®eJe / ef®eìCeerme ³eeb®eer mener
leejerKe munotes.in

Page 46

46Je=ÊeebleelcekeÀ FefleJe=Êe vecegvee -SkeÀ

mesJeeYeeJeer ³egJee Òeefle<þeve, Deefueyeeie ³ee Òeefle<þeve®³ee Jeleerves Dee³ee sefpele kesÀuesu³ee
meJe&meeOeejCe meYes®ee Je=Êeeble

meesceJeej efo. 12 petve 2018 ogHeejer 2.00 mesJeeYeeJeer ³egJee Òeefle<þeve®³ee meJe&meeOeejCe
meYeeie=nele mebpe³e jeTle ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer Dee³eesefpele keÀjC³eele Deeueer.

meom³ee veeJes
1. efJeefoMee keÀebyeUs (DeO³e#e)
2. efmeb®evee meg³e&JebMeer (GHeeO³e#e)
3. ieewjJe keÀebyeUs (meom³e)
4. meesnce Heeb[s (meom³e)
5. meJee¥ie Heeb[s (meom³e)
6. ©ef®elee veeKeer (meom³e)
7. Deveble efJeÍJeveeLe ®eboveefMeJes (meom³e)
8. meeb®eer YeesUs (meom³e)
9. DeHe&Cee Heeìeru e (meom³e)
10. peieefoMe cne$es (meom³e)
11. mebosMe ®eewiegues (meom³e)
(DeeefCe GHeefmLele meYeemeoeb®eer ³eeoer meesyele pees[ueer Deens)

efJeceeieerue meYes®ee Je=Êeeble Jee®eCes DeeefCe keÀe³ece keÀjCes
þjeJe - ceeieerue meYes®ee Je=Êeeble Jee®etve keÀe³ece keÀjC³eele ³esle Deens.
met®ekeÀ - Þeer. DeHeCee& Heeìerue
DevegceesokeÀ - ieewjJe keÀebyeUs
þjeJe meJee&vegceles cebpetj

efJeDeefleJe=<ìercegUs MeslekeÀN³ee®es Peeuesues vegkeÀmeeve YejHeeF&meeþer 10 ueeKe ©He³es efveOeer pec ee keÀjeJee.
met®ekeÀ : meeb®eer YeesUs
DevegceesokeÀ : meesnce Heeb[s
þjeJe meJee&vegceles cebpetj

efJeDeefueyeeie ceneslmeJee®es Dee³eespeve keÀjCes.
met®ekeÀ : meJee¥ie Heeb[s
DevegceesokeÀ : [e@. ©ef®elee veeKeer
þjeJe me Jee&vegceles cebpetj munotes.in

Page 47

47Òeefle<þeve®es meom³e peieefoMe cne$es ³eebveer DeO³e#ee®es Je GHeefmLeleeb®es DeeYeej ceeveu³eeveblej meYes®es
keÀecekeÀepe mebHeues
Deefueyeeie mener mener
efoveebkeÀ ef®eìCeerme DeO³e#e

Je=ÊeebleelcekeÀ Fefl eJe=Êe vecegvee -oesve

Þeer meelesjer ogOe mebmLee keÀeskeÀjs, lee. ®eboie[, efpe. keÀesuneHetj ³ee otOemebmLee®eer JeeefmeeOeejCe meYee mebHeVe Peeueer ³ee meYes®ee Je=ÊeebleelcekeÀ FefleJe=Êe Heg{erueÒeceeCes.

`Þeer meelesjer otOe mebmLee, ke ÀeskeÀjs' ³ee mebmLes®eer Jeeefjespeer, mekeÀeU 11 Jeepelee mebmLes®ee meYeeie=nele IesC³eele Deeueer. ³ee meYesuee mebmLes®es 151 meYeemeo
GHeefmLeleerle nesles. lej mebmLes®es Heg{erue meom³e npej nesles.
1. ieesefJebo keÀebyeUs (DeO³e#e)
2. efvebieeHHee oUJeer (GHeeO³e#e)
3. efkeÀjCe ieesJeskeÀj (meom³e)
4. jeJepeer efkeÀjceìs (meom³e)
5. ieesHeeU oUJeer (meom³e)
6. efJeefoMee keÀebyeUs (meom³e)
þjeJe : 1 ceeieerue Je=Êeeble Jee®etve mebcele keÀjC³eele Deeuee.
met®ekeÀ - Jemeble efkeÀjceìs
DevegceesokeÀ - jeJepeer efkeÀjceìs
þjeJe : 2 ceeieerue Je met®ekeÀ : jJeUveeLe keÀebyeUs
DevegceesokeÀ : jepesMe keÀebyeUs
þjeJe : 3 Dee@ef[ì og©mleer þjeJe mebcele Peeuee.
met®ekeÀ : ieesHeeU oUJeer
DevegceesokeÀ : efkeÀjCe ieesJeskeÀj
þjeJe : 4 mebmLee ®eeuet Je met®ekeÀ : efJeefoMee keÀebyeUs
DevegceesokeÀ : efkeÀjCe ieesJeskeÀj

Jejerue þjeJe nes Tve meYes®es keÀecekeÀepe mebHeues

leejerKe mener mener
10-6-2018 mes¬esÀìjer DeO³e#e

munotes.in

Page 48

483.2 meboYe& meg®eer

1) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - ue.je. veefmejeyeeokeÀj, HeÀ[kesÀ yegkeÀ neTme, keÀesuneHetj.
2) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - Yeeie - 2 mebHeeokeÀ [e@. meensye Keboejs, efvece&ue ÒekeÀeMeve veebos[.
3) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - mebHeeokeÀ mvesnue leeJejs, mvesnJeOe&ve ÒekeÀeMeve, HegCes.
4) megyeesOe cejeþer J³eekeÀjCe uesKeve Je Je=ÊeeuebkeÀej - Òee. ®ebêneme peesMeer
5) cejeþer Meg×uesKeve ÒeefoHe - cees. je. JeeUbyes.
6) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - Òee. [e@. me³eepeerjepes ceeskeÀeMeer
7) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - [e@. efueuee ieesefJeuekeÀj, [e@. pe³eÞeer HeeìCekeÀj, mvesnJeOe&ve HeefyuekesÀMeve
neTme HegCes.
8) J³eeJeneefjkeÀ c ejeþer - [e@. keÀu³eeCe keÀeUs, efvejeuee ÒekeÀeMeve HegCes.



munotes.in

Page 49

49IeìkeÀ -4
Jele&ceeveHe$eemeeþer peeefnjele uesKeve

IeìkeÀ j®evee :

4.0 GefÎ<ìs
4.1 ÒemleeJevee
4.2 peeefnjele cnCepes keÀe³e?
4.3 peeefnjele keÀjC³ee®eer ceeO³eces
4.4 peeefnjel eer®ee cemegoe , cepeketÀj
4.5 ceLeUe
4.6 peeefnjeleer®ee vecegvee
4.7 Jele&ceeve He$eeletve Òeefme× Peeuesues peeefnjeleer®es vecegves
4.8 meboYe& met®eer

4.0 GefÎ<ìs

³ee IeìkeÀe®es DeO³e³eve kesÀu³eeveblej legcneuee -
 peeefnjele uesKevee®ee nslet meeb ielee ³esF&ue.
 peeefnjele uesKevee®es leb$e Deelcemeele keÀjlee ³esF&ue.
 ³eMemJeer peeefnjele uesKeveele keÀesCeleer JewefMe<ìîes Dee{Uleele ns meebielee ³esF&ue.
 peeefnjele keÀesCekeÀesCel³ee ceeO³eceeletve kesÀueer peeles ns meebielee ³esF&ue.

4.1 ÒemleeJevee

DeeHeCe vesnceer Jele&ceeveHe$eeletve, otjoMe&ve, DeekeÀeMeJeeCeer FbìjvesìJe©ve peeefnjele Heenlees.
peeefnjele ne DeeHeu³ee vesnceer®³ee Jee®eC³eeleerue, HeenC³eeleerue DeeefCe SskeÀC³eeleerue efJeÒemeejceeO³ecee®³ee meene³³eeves Òeefme× nesCeeN³ee peeefnjeleer DeeHeu³ee Heefj®e³ee®³ee Peeu³ee Deensle.
melele peeefnjele Heeefnu³eeves DeeefCe SskeÀu³eeves l³ee®ee ÒeYeeJe J³ekeÌleerJej neslees. melele peeefnjele Heentve
DeeefCe SsketÀve ueneve cegueebveener keÀener peeef njeleer Heeþ Peeuesu³ee Demeleele. peeefnjeleer®ee cepeketÀj ne
íesìe Demelees. íesìer íesìer JeekeÌ³ej®evee kesÀu³eeves, keÀOeerkeÀOeer ³ee JeekeÌ³eeceO³es ef¬eÀ³eeHeoe®ee GHe³eesie
kesÀuesuee vemelees. peeefnjele le³eej keÀjCes ns SkeÀ DeJeIe[ DeeefCe pe esKeceer®es keÀece Demeles.

peeefnjeleer®eer ceeb[Ceer keÀjleevee cenÊJee®³ee iees<ìer®eer o#elee I³eeJeer ueeieles. peeefnjeleer®ee
cemegoe le³eej keÀjCeeje SkeÀ lep%eeb®ee Jeie& DeefuekeÀ[s DeefmlelJeele Deeuee Deens. ceesþîee veeceebefkeÀle
kebÀHev³e e GÐeespekeÀ DeeHeu³ee ceeuee®eer, GlHeeefole Jemlet®eer ®eebieu³eeÒekeÀejs peeefnjele keÀMeer keÀjlee munotes.in

Page 50

50³esF&ue. ûeenkeÀebJej ÒeYeeJe keÀmee ìekeÀlee ³esF&ue. ³eekeÀ[s GlHeeove kebÀHev³ee ue#e osleele. l³eemeeþer
efJeefJeOe kebÀHev³eebveer mJele:®ee mJeleb$ e efJeYeeie meg© kesÀuee Deens. peeefnjeleer®ee cemegoe le³eej keÀjCeeN³ee
lep%eeb®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. peeefnjeleer®ee J³eJemee³e keÀjCeeN³ee mebmLee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. ³ee
peeefnjele keÀjCeeN³ee mebmLeebceO³es peeefnjeleer®ee cemegoe (cepeketÀj) le³eej keÀjCeeje lep%e J³ekeÌleer®eer
efveJe[ kesÀueer peeles. cegKe cemegoe uesKekeÀ efkebÀJee peeefnjele uesKekeÀ cnCetve l³eebvee DeesUKeues peeles.

4.2 peeefnjele cnCepes keÀe³e?

’GlHeeokeÀeves efkebÀJee efJe¬esÀl³eeves DeeHeu³ee GlHee efole ceeuee®eer efJe¬eÀer JneJeer Je ceeieCeer Jee{eJeer
³eemeeþer kesÀuesueer Òeefme×er cnCepes peeefnjele Demes cnCelee ³esF&ue.“

DeeHeCe GlHeeefole kesÀuesu³ee ceeueeefJeKejsoer keÀj C³eeme ÒeJe=Êe keÀjCes ns peeefnjeleer®es ÒecegKe GefÎ<ì Deens. GlHeeefole ceeueeuee efJe¬eÀer®³ee
¢<ìerves GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeceO³es pees[Ceeje SkeÀ ogJee cnCepes peeefnjele nes³e. ûeenkeÀe®³ee
ceveeJej peeefnjeleer®ee Kejsoer®ee mebosMe Heesnes ®elees DeeefCe ûeenkeÀ leer Jemlet Kejsoer keÀjlees. Deepe®³ee
³egieeceO³es meceepeeJej peeefnjeleer®ee HeefjCeece nesleevee efomelees. meO³ee®es ³egie ns peeefnjeleer®es ³egie cnCelee
³esF&ue. `yeesueCeeN³ee®eer ceeleer efJekeÀueer peeles, ve yeesueCeeN³e e®ee ientmeg×e efJekeÀuee peele veener.' DeMeer
cejeþer Yeeceeuee®eer efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer GlHeeokeÀebceO³es mHeOee& ueeieuesueer efometve ³esles.

4.3 peeefnjele keÀjC³ee®eer ceeO³eces

peeefnjele Òemeeefjle keÀjC³ee®eer JesieJesieUer ceeO³eces Deensle. Je=ÊeHe$es, meeHleeefnkeÀ, ceeefmekeÀ
JeeefFueskeÌì^e@efvekeÀ efceef[³ee DeMee oesve efJeYeeieeletve peeefnjele nesles. FueskeÌì^e@efvekeÀ efceef[³eeceO³es
DeekeÀeMeJeeCeer, otjoMe&ve, JesieJesieUer ®e@vesue, ³ee J³eefleefjkeÌle Fbìjvesì, ceesyeeF&ue ce@mespe, ³eeJe©vener
peeefnjele kesÀueer pe eles. DeeHeu³eeuee ³esLes Jele&ceeveHe$eeletve DeeefCe efve³elekeÀeefuekeÀeceOetve Òeefme× nesCeeN³ee
peeefnjeleer®ee cemetoe (cepekegÀj) ³ee®ee efJe®eej keÀje³e®ee Deens.

peeefnjeleer®ee GÎsMe :
peeefnjele cnCes `De@[Jnìe&F&peceWì' ne Meyo cetU `De@[Jn ìxjer' ³ee ue@efìve MeyoeHeemetve
le³eej Peeuesuee Deens. ³ee ue@efìve Meyoe®ee DeLe& `........ ®³ee' keÀ[s ceve JeUefJeCes Demee Deens.
keÀesCel³eener ceeO³eceeletve kesÀuesu³ee peeefnjeleer®ee lees®e GÎsMe Demelees. DeeHeu³ee ceeueekeÀ[s efkebÀJee DeeHeC e
osle Demeuesu³ee mesJeskeÀ[s ueeskeÀeb®es ue#e JesOeeJes, ne®e peeefnjeleer ceeie®ee GÎsMe Demelees.
peeefnjeleermeeþer®³ee mebefnlee uesKeveeves Heg{erue iees<ìer meeO³e Peeu³ee Heeefnpesle.

1) ue#e JesOeCes : ueeskeÀebvee peeefnjele HeeneJeerMeer Jee ìCes.
2) kegÀletnueJeMe nesCes : ueeskeÀeb®es kegÀletnue peeie=le nesTve peeefnjele Jee®eeJeerMeer JeeìCes.
3) DeekeÀeb#ee efvecee&Ce nesCes : ueeskeÀeb®³ee ceveele peeefnjele Jee®etve DeekeÀeb#ee efvecee&Ce Jne³euee nJeer.
4) efJeMJeeme ÒesjkeÀ nesCes : ueeskeÀeb®³ee ceveele peeefnjele Jee®etve efJeMJeeme efvecee&Ce Jne³euee nJee. munotes.in

Page 51

515) ke=Àleer ÒeJe=Êe nesCes : peeefnjele kesÀuesueer Jemlet Kejsoer keÀjeJeerMeer Jeeìles.
6) DeeHeu³ee GlHeeoveeyeeyele, mesJeeyeÎue efkebÀJee keÀe³ee&yeeyele ceeefnleer osle es.
7) DeeHeu³ee GlHeeovee®eer DevegkegÀue Òeeflecee GYeer keÀjCes.
8) ueeskeÀceveeuee Je DeefYe©®eeruee JeUCe osCes.

4.4 peeefnjeleer®ee cemegoe / cepeketÀj

peeefnjeleerceO³es efueefKele mJe©Hee®ee cepeketÀj DeeefCe l³ee peeefnjeleerue Devegme©ve ef® e$e,
kebÀHeveer®ee ì^s[ceeke&À ³eeb®ee meceeJesMe Jele&ceeveHe$eeleue peeefnjeleerceO³es Demelees lej DeekeÀeMeJeeCeer cnCepes
jsef[³eesJe©ve Òemeeefjle nesCeeN³ee ner ÞeeJ³e mJe©Hee®eer Demeles. ns ue#eele IesTve lemee cepeketÀj le³eej
kesÀuesuee Demelees . peeefnjeleer®es mJe©He ÞeeJ³e ¢M³e mJe©Hee®es Demeles. cnCetve ³esLes meef®e$e ef®e$e efkebÀJee
SKeeos ¢<³e le³eej keÀ©ve peeefnjele le³eej kesÀueer peeles. ³eemeeþer le³eej kesÀuee peeCeeje cepeketÀj
JesieUîee mJe©Hee®ee Demelees. Jele&ceeveHe$e Je efve ³elekeÀeefuekesÀ, jsef[³ees, otjoMe&ve ³ee leervener Òemeej
ceeO³eceeleerue peeefnjeleer®es cepeketÀj JesieUîee mJe©Heele le³eej keÀjeJes ueeieleele.

Jele&ceeveHe$e Je efve³elekeÀeefuekeÀeleerue peeefnjele le³eej keÀjleevee cepekegÀj ÒeYeeJeer DemeeJee
ueeielees.

Jele&ceeveHe$e DeeefCe efve³elekeÀeefuekeÀeleerue peeefnjele ner DeefOekeÀ ÒeYeeJeMeeueer Demeles, keÀejCe
leer Hegvne Hegvne Jee®eueer peeles. Jele&ceeveHe$eeleerue peeefnjele ner kegÀìtbyeeleerue meJe&peCe Jee®ele Demeleele.
l³eecegUs GlHee efole kebÀHev³ee DeeHeueer peeefnjele ner otjoMe&ve yejesyej®e Jele&ceeveHe$eeletvener Òeefme×
keÀjC³eeJej Yej osleele. ³ee peeefnjeleer®ee cemegoe le³eej keÀjCes SkeÀ ÒekeÀej®es keÀewMeu³e Demeles.
peeefnjeleerceOeerue cepeketÀjkeÀ Jee®etve Jee®ekeÀ ÒeYee efJele Peeuee Heeefnpes. Demee cepekegÀj le³eej keÀjCes SkeÀ
ÒekeÀej®es keÀewMeu³e Demeles.

Jele&ceeveHe$e efkebÀJee efve³elekeÀeefuekeÀeleerue peeefnjeleer®ee cepeketÀjeleerue cenÊJee®es IeìkeÀ.
1) ceLeUe (ns[ueeF&ve)
2) HetjkeÀ ceLeUe (meye -ns[ueeF&v e)
3) mebefnlee (ìskeÌmì)
4) peeefnjeleoeje®eer cegêe (efmeives®ej)
5) Iees
4.5 ceLeUe

ceLeUe ne peeefnjeleerue cenÊJee®ee Yeeie Demelees. Jee®ekeÀe®es peeefnjeleerkeÀ[s ue#e JesOetve
IesC³ee®es efkebÀJee l³eeb®³ee c eveele kegÀletnue efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀece ceLeUîee®³ee JeekeÌ³ej®evesletve keÀje³e®es
Demeles. SKeeoer GlHeeefole Jemlet pej Jee®ekeÀeuee nJeer Demesue lej Jee®ekeÀ peeefnjeleerceOeerue cepeketÀj
Jee®elees. ceLeUe ceOeerue JeekeÌ³ej®evesletve ûeenkeÀ e®³ee ¢<ìerves keÀener DeemJeemeves l³eeb®³ee vepejsle
YejCeeje HeÀe³eoe veceto Peeuee Demesue lej®e neslees. Goe. Jee@efMebie ceMeerve®eer peeefnjele. munotes.in

Page 52

52 leemee®es keÀece keÀener efceefveìele, Demee ceLeUe ie=efnCeeRvee l³eeleerue DeeMJeemeveecegUs DeekeÀJeeìlees. `DeY³eeme keÀj... ns meebiee³e®es efoJeme iesues! ne ceLeUe efJenesce efjJneF&pe ³ee kebÀHeveer®eer Deens. l³eeb®³ee peeefnjeleerceO³es DeY³eeme keÀj... ns meebiee³e®es efoJeme iesues.
Deelee ceer DeeJe[ erves DeY³eeme keÀjles. DeMeer peeefnjele kesÀueer Deens.'

peeefnjeleerceOeerue ceLeUe ne keÀOeer HeoyeOee®³ee ©Heeves efomesue lej keÀOeer JeekeÌ³e©Heeves
efomesue. legce®eb mJeHveeleerue Iej... Deecner meekeÀej keÀjlees.

ner yeebOekeÀece J³eJemee³e Iej yeebOetve osCeejer kebÀHeveer efkebÀJee [er.Sme.kesÀ. Iejeuee IejHeCe osCeejer
ceeCemeb DeMeer JeekeÌ³ej®evee kesÀueer peeles. peeefnjeleerceOeerue ner JeekeÌ³e ÒeMveelcekeÀ, GodieejelcekeÀ,
efJeOeeveelcekeÀ, DeeosMeelcekeÀ mJe©Hee®eer Demeleele.

1) ÒeMveelcekeÀ - keÀe³e legcner ef®ebleeûemle Deensle..? (p³eesefle<³ee®eer peeefnjele)
2) GodieejelcekeÀ - DeeF&, ie Jewleeieues, ceer ³ee kesÀmeebvee... (kesÀMeJeOe&keÀ lesuee®eer peeefnjele)
3) efJeOeeveelcekeÀ - legce®³ee yeeyeleerlener Ie[t MekeÀles (ef Jecee kebÀHeveer®eer peeefnjele)
4) DeeosMeelcekeÀ - SkeÀ HegmlekeÀ efJekeÀle, SkeÀ HegmlekeÀ ceesHeÀle (ûebLe ÒekeÀeMeve mebmLes®eer peeefnjele)

peeefnjelemebefnlee uesKevee®eer JewefMe<ìîes :
1) peeefnjeleer®es uesKeve keÀjleevee peeefnjeleer®eer YeeûeenkeÀe®³ee yeg×eruee leeCe osCeejer vemeeJeer.
2) peeefnjeleer®eer Yee3) peeefnjele Lees[keÌ³eele DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ DemeeJeer.
4) YeeDemeeJeer.

4.6 peeefnjeleer®ee vecegvee

peeefnjeleer®ee vecegvee - 1
ÒeMve 1 efyeefmkeÀì kebÀHeveer®eer peeefnjele le³eej keÀje.
munotes.in

Page 53

53peeefnjeleer®ee vece gvee - 2
ÒeMve 2 mee[er®³ee ogkeÀevee®eer peeefnjele keÀje.

4.7 Jele&ceeve He$eeletve Òeefme× Peeuesues peeefnjeleer®es vecegves

munotes.in

Page 54

54

4.8 meboYe& meg®eer

1. J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - ue.je. veefmejeyeeokeÀj, HeÀ[kesÀ yegkeÀ neTme, keÀesuneHegj
2. J³eeJene efjkeÀ cejeþer - mebHeeokeÀ [e@. meensye Keoejs, efvece&ue ÒekeÀeMeve, veebos[
3. J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - mebHeeokeÀ mvesnue leeJe[s, mvesnJeOe&ve ÒekeÀeMeve
4. J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - [e@. keÀu³eeCe keÀeUs, efvejeuee ÒekeÀeMeve HegCes, HegCes



munotes.in

Page 55

55IeìkeÀ -5
GleeN³eeJejerue ÒeMve

IeìkeÀ j®evee :

5.0 ÒemleeJevee
5.1 GleeN³eeJejerue ÒeMvee®es mJe©He
5.2 Gleeje DeeefCe ÒeMve vecegvee 1
5.3 GleeN³eeJejerue ÒeMve vecegvee 2
5.4 GleeN³eeJejerue ÒeMve vecegvee 3
5.5 GleeN³eeJejerue ÒeMve vecegvee 4
5.6 GleeN³eeJejerue ÒeMve DeeefCe GÊej vecegvee 5
5.7 GleeN³eeJejerue ÒeMve DeeefCe GÊej vecegvee 6
5.8 GleeN³eeJejerue ÒeMve DeeefCe GÊej vecegvee 7
5.9 GleeN³eeJejerue ÒeMve DeeefCe GÊej vecegvee 8
5.10 GleeN³eeJejerue ÒeMve DeeefCe GÊej vecegvee 9
5.11 GleeN³e eJejerue ÒeMve DeeefCe GÊej vecegvee 10
5.12 meboYe&ûebLe

5.0 ÒemleeJevee

SKeeÐee meeefnl³eke=Àleer®es Jee®eve keÀjleevee, Jee®eve keÀmes keÀjeJes, SKeeÐee GleeN³ee®ee vescekeÀe
DeLe& keÀmee mecepetve Ieslee ³esF&ue. ³ee GÎsMeeves efJeÐeeL³ee¥vee Gle eN³eeJejerue ÒeMve ne IeìkeÀ DeY³eemeeuee
ueeJeC³eele Deeuee Deens. l³eecegUs GleeN³ee®es Jee®eve keÀmes keÀjeJes. l³ee®ee DeemJeeo keÀmee I³eeJee ns
efJeÐeeL³ee¥®³ee ue#eele ³esF&ue.

5.1 GleeN³eeJejerue ÒeMve mJe©He

GleeN³eeJejerue ÒeMve ³ee ceO³es meeefnl³eeleerue keÀesCeleener SkeÀ ieÐe Gleeje efouee peelees. ne
Gleeje SkeÀ efJe®eej eEkeÀJee ceeefnleer osCeje Demelees. l³ee GleeN³eeJej DeeOeeefjle ÒeMve efoues peeleele.
Gleeje Jee®etve, mecepetve IesTve l³ee®es ³eesi³e DeekeÀueve keÀ©ve l³eeJej efJ e®eejuesu³ee ÒeMvee®eer GÊejs
efueefnCes DeHesef#ele Demeleele.

munotes.in

Page 56

565.2 Gleeje DeeefCe ÒeMve vecegvee 1

Gleeje ¬eÀ. 1
meO³ee®ee mejkeÀejer JeveceneslmeJe meg© nesC³eeHetJeea efkeÀleerlejer JejefJebêveeLeebveer Je=#eejesHeCee® eer ner ceesnerce meg© kesÀueer DeeefCe l³eeb®³ee Meyoeble®e meebiee³e®es, lej ner `ce© -
efJepe³ee' ®eer cnCepes JeeUJebìeJej®³ee efJepe³ee®eer ceesnerce®e nesleer. ner ceesnerce l³eebveer efkeÀleer ³eMemJeer
keÀ©ve oeKeJeueer ³ee®eer mee#e HeìJeerle Deepe MeebefleefvekesÀleveele MeskeÀ[es Pee[s GYeer Deensle.
jJeeRêveeLeeb®³ee ³ee Je=#eÒesceele l³eeb®es ef®ejbpeerJe jLeeRêveeLe ³eeb®eer vegmeleer meeLe®e veJnleer. lej Jeves -
GHeJeves GYeer keÀjC³ee®³ee Meem$eeleues les SkeÀ HeÀej veeceebefkeÀle lep%e nesles. Je=#eJesueerb®³ee meieUîee
Kees[er, DeeJe[erefveJe[er, uenjer jLeeryeeyebtvee yejesyej þeTkeÀ neslee. ’meeN³ee Yeejleer³e Je=#eeb®e ceer FLeb
keÀe³ece®e mebcesueve YejJetve þsJeerve.“ DeMeer Òeefle%ee kesÀu³eemeejKes l³eebveer MeebefleefvekesÀlevee®es leH eesJeve GYes
kesÀues Deens. FlekesÀ®e veJns lej, HegÀuePee[ebvee ueeieCeeN³ee kegbÀ[îee osKeerue mJele: l³eeb®es `ef[PeeFve'
keÀ©ve DeekeÀej osTve, mJele: YeÆerle Ieeuetve FlekeÌ³ee efJeefJeOe DeeefCe megboj DeekeÀejele Ie[Jeu³ee
Deensle keÀer, SKeeÐee yeb ieu³ee®³ee ceeuekeÀeuee DeeHeu³ee yebieu³ee®ee DeefYeceeve JeeìeJee lemee l³ee jesHeevee
DeeHeu³eemeeþer Ie[Jeuesu³ee l³ee kegbÀ[îeeb®ee Jeeìle Demesue. `GÊeje³eCe' yebieu³eeb®³ee Heefjmejele l³eebveer
efvecee&Ce kesÀuesu³ee yeeiesletve - DeMeeskeÀJeveelet ve efvejefvejeUîee Je=#eeb®³ee yeerefOekeÀebletve efnb[leevee ceeCetme
vekeÀUle Debleceg&Ke neslees.

ÒeMve :
1) jLeerêbveeLeeveer GY³ee kesÀuesu³ee leHeesJevee®eer keÀesCeleer JewefMe<ìîes uesKekeÀeves meebefieleueer Deensle?
2) Je=#eejesHeCee®³ee ceese fnces®ee keÀesCelee DeLe& jJeerbêveeLeebveer meebefieleuee Deens?
3) GÊeje³eCe yebieu³ee®³ee yeeiesleerue kegbÀ[îee®es JewefMe<ìîe keÀesCeles nesles?
4) 1908 meeueer jJeerêveeLeebveer Je=#ejesHeCee®eer keÀesCeleer ceesefnce meg© kesÀueer?

5.3 GleeN³eeJeje rue ÒeMve vecegvee 2

Gleeje ¬eÀ. 2
®esnje keÀmeener Demees, jbie©He keÀmener Demees, ceeCetme DebleLee&ceeletve nmeuee keÀer lees megboj
efomelees. DeMee megboj ®esnN³ee®³ee Lesìer HejJee. `Gceso' HeefjJeejele Peeu³ee. De#ej#e: KeebÐeeJej Hesuele
veJnleer DeMeer ceueb, l³eeb®³ee HeeuekeÀebveer, l³eeb®³ee efMe#ekeÀebveer mìspeJej DeeCetve ®e{Jeueer Deved
MeeqkeÌlenerve yeesìs pegUJeC³ee®³ee DeeìeskeÀeì Òe³elve keÀ©ve l³eebveer ieCesMeeuee ÒeeLe&vee kesÀueer. MeejerefjkeÀ
DeeefCe ceeveefmekeÀ efJekeÀueebi e ceveebvee Gcesoer®ee DeeOeej osCeejs meieUs keÀe³e&keÀlex HeVeeMeer ieeþuesues nesles.
SkeÀceskeÀeb®eer megKeog:Kes peeCetve Iesle iesueer. ®eewoe Jener mebmLee keÀece keÀjles Deens.

p³ee Deelc³eebvee DeJ³ebie DeeOeej osleevee HejcesMJeje®esner nele efMeCeleele, lesLes leesner keÀener
HeeuekeÀeb®ee nele neleer neslees ve cnCelees, `³ee pevceer, ceePeb ns keÀece legcner keÀjeue keÀe?' ns keÀece keÀjCeb
Jeeìleb lesJe{ meesHe veener. Òel³e#ee le jCeebieCeele GlejeJe ueeiele, efpeÎerveb ns cetue meebYeeUleevee
mJele:®³ee Dee³eg<³ee®eer Hegj®egb[er otjner þsJeeJeer ueeieles. newmeceewpe veeJee®eer ®eerpe Gjle veener. SkeÀ®e munotes.in

Page 57

57O³eeme! SkeÀ®e MJeeme! efpeÎerves DeeHeu³ee yeewef×keÀ efJekeÀueebie cegu eeuee mJele:®ee ®esnje osCeb! l³eeuee
PesHeCeeje Deevebo l³eeuee IesT osCeb. Demes Deepener ®esnjs l³ee HeefjJeejele Yesìues.

ÒeMve :
1) `Gceso HeefjJeej' ner mebmLee keÀesCeles keÀece keÀjle nesleer?
2) uesKekeÀeb®³ee celes ceeCetme kesÀJne megboj efome lees?
3) efJekeÀueebie ceg ueeb®es HeeuekeÀ keÀesCeles keÀece keÀjle Demeleele?
4) Gceso ner keÀesCel³ee cegueebmeeþer mLeeHeve kesÀueer nesleer?

5.4 GleeN³eeJejerue ÒeMve vecegvee 3

Gleeje ¬eÀ. 3
’SkesÀ efoJeMeer ueneveHeCeer Deecner DebieCeele KesUle neslees. legUMeer®es DebieCe Yeues ceesþs ueebye Je
©bo nesles. legUMeer®³ee DebieCeele KesUle neslees . legUMeer®es DebieCe Yeues ceesþs ueebye Je ©bo nesles.
legUMeer®³ee DebieCeele SkeÀ Gb®e®e Gb®e yesnsUîee®es Pee[ nesles. SkeÀeSkeÀer ìHe Demee DeeJeepe Peeuee. ceer
Je ceePee OeekeÀìe YeeT keÀmeuee DeeJeepe Peeuee, les Heent ueeieuees. keÀenerlejer He[ues nesles Keeme. Deecner
meJe&$e MeesOet ueeieuees. MeesOelee MeesOelee Pee[eJe©ve He[uesues SkeÀ HeeKeje®es uenevemes efHeuuet Dee{Uues.
l³ee®eer íeleer Oe[Oe[le nesleer. HeÀej®e Gb®eeJe©ve les He[ues nesles. l³ee®eer HeÀej®e ogo&Mee Peeueer nesleer.
ueesUe-ieesUe Peeuee neslee. Depetve l³eeuee veerì HebKe HegÀìues veJnles. [esUs meg×e les veerì GIe[erle
veJnles. ueesneje®ee Yeelee pemee nuele Demelees, l³ eeÒeceeCes l³ee®es meejs Debie SkeÀmeejKes nuele nesles,
KeeueerJej nesle nesles. l³eeuee peje nele ueeJeuee®e les DeeHeueer meieUer ceeve Heg{b keÀjer Je ®eer ®eer Demes
kesÀefJeueJeeCes Deesj[s. ³ee efHeueeuee vee Iejele G®euetve v³eeJe³ee®es þjefJeues. l³eeuee SkeÀe HeÀ[keÌ³eele
IesTve Deecner Iejele iesuees. ceer Je ceePee ueneve YeeT oesIes neslees. ceer keÀeHetme Ieeuetve l³eeJej l³ee
efHeueeme þsJeues. Deecner ner ueneve neslees. Deecner lejer keÀe³e keÀjCeej? yeeue yeg×eruee pes pes meg®esue, les
les keÀ© ueeieuees. l³ee efHeueeuee oeCeeHeeCeer osT ueeieuees. leeboUe®³ee yeejerkeÀ keÀC³ee DeeCetve l³ee®³ee
®ees®eerle Ieeuet ueeieuees Je Peejerves l³ee®³ee ®ees®eerle HeeC³ee®es LeWye Ieeuet ueeieuees. l³ee efHeueeuee Keele ³esle
nesles, keÀer veener l ³ee Deece®³ee keÀeUpeerves®e, Deece®³ee ®ees®eerle HeeCeer Ieeleu³eeves®e, oeCes Ieeleu³eeves®e
lej les cejCeej veenervee ³ee®ee Deecner efJe®eej®e kesÀuee veener. “

ÒeMve :
1) M³eeceves Je l³ee®³ee YeeJeeves HeeKeje®³ee efHeuuee®eer keÀeUpeer keÀMee ÒekeÀ ejs Iesleueer?
2) Jejerue GleeN³eeme ³eesi³e efMe3) Jejerue GleeN³eeletve M³eece®ee keÀesCel³ee iegCee®es oMe&ve Ie[les.
4) KesUle Demeleevee Pee[eJe©ve keÀe³e He[u³ee®ee DeeJeepe M³eeceuee ³eslees?

munotes.in

Page 58

585.5 GleeN³eeJejerue ÒeMve vecegvee 4

Gleeje ¬eÀ. 4
Deecner YeW[îee ueeJeC³ee®ee Yejele neslees. FlekeÌ³eele keÀener cegues `M³eece, Dejs M³eece DeMeer
nekeÀ ceejle Deeueer. SkeÀpeCe cnCeeuee, `M³eece, keÀesCelejer leguee MeesOeerle Deens. Deece®ee M³eece keÀesþs
Deens, DeMeer ®eewkeÀMeer ke Àjerle Deens' FlekeÌ³eele ceePes Je[erue ceePee MeesOe keÀjerle ceeP³eepeJeU ³esTve
þsHeuesner.'

ceer efJe®eejues, `YeeT, FkeÀ[s keÀMeeuee Deeueele? Deelee Deece®eer Iebìe nesF&ue. ceer Iejer
Yesìuees Demelees.' `Jeef[ueeb®ee lees keÀmeelejer ieyeeUîeem eejKee kesÀuesuee Heesnesleer. Fbûepeer efMekeÀCeeN³ee cegueeble ceer JeeJejle neslees. keÀMee®es ceuee cenÊJe keÀUt ueeieues veJnles lejer
PekeÀHekeÀ Heesceer DeebOeUe Peeuees neslees. efMe#eCeeves Ûo³ee®ee efJekeÀeme nesC³eeSsJepeer mebkeÀes®e®e nesle neslee. efMe#eCeeves
Deble¢&<ìer ³esC³eeSsJepeer DeefOekeÀ®e yeefn¢<ìer ceer nesT ueeieuees neslees. Jemlet®³ee Deblej bieele peeC³eeme
efMe#eCeeves le³eej nesC³eeSsJepeer Jemlet®³ee yeenîe ©HejbieeJej®e Yeguet ueeieuees neslees. pes efMe#eCe ceveg<³eeuee
Flejeb®³ee Ûo³eele vesle veener, Flejeb®³ee Ûo³ecebefojeleerue mel³e¢<ìer oeKeJeerle veener, les efMe#eCe veJns.
efMe#eCeeves ceuee Òel³eskeÀ Jemlet, Òel³eskeÀ J³ekeÌleer cnCepes %eevecebefoj Jeeìues Heeefnpes. les peesHe³e¥le nesle
veener, DebOetkeÀner nesle veener, leesHe³e¥le Iesleuesues efMe#eCe J³eLe& mecepeeJes. Ûo³ee®ee efJekeÀeme ner SkeÀ
DeeflecenÊJee®eer, peerJev eele megbojlee Je keÀesceuelee DeeCeCeejer Jemlet Deens. '

ÒeMve :
1) Jejerue GleeN³eele M³eeceuee keÀesCe Yesìe³euee ³esles?
2) uesKekeÀe®³ee celes efMe#eCeeves J³ekeÌleer keÀe³e Jeeìueer Heeefnpes?
3) M³eeceves DeeHeu³ee Je[erueeb®es ceve keÀMeeÒekeÀejs ogKeeJeues?
4) uesKekeÀe®³ee celes efMe#eCe ns keÀMeeÒekeÀej®es DemeeJes?

5.6 GleeN³eeJejerue ÒeMve DeeefCe GÊej vecegvee 5

Gleeje ¬eÀ. 5
yeeiesle keÀener Pee[s DeMeer Demeleele keÀer, p³eebvee ceeUer keÀOeer®e HeeCeer Ieeuele veener, l³eeb®eer
efveieener jeKeerle veener lejerner leer Pee[s Jee{leele. Deecner osMeYekeÌleeb®eer cegues Demes®e `keÀ@kedÀìme' meejKes
Jee{uees Je efMekeÀuees. Je[erue 1920 meeueeHeemetve®e cenelcee ieebOeerpeeRveer meg© kesÀuesu³ee mJeeleb$³e
Deeboesueveele menYeeieer Peeues nesles. cnCetve Deece®³ee meesyele Flej leLeekeÀefLele Òeefleef<þle Jeie& melele
cnCele Demes ’ve yeeHekeÀe [j, ve ceeB keÀe [j, yesìe yevee Jne@uesefvì³ej“, keÀejCe DeeF&ner 1941 ®³ee
Jew³eeqkeÌlekeÀ mel³eeûenele Je l³eeveblej®³ee 1942 ®³ee `Yeejle íes[es ' Deeboesueveele pesueceO³es iesueer
nesleer. Deece®³ee efMe#eCee®es meelel³e efìkeÀCes lemes keÀþerCe nesles. meg©Jeeleeruee veeieHetj ³esLeerue ef®eìCeerme
Heeke&ÀpeJeUerue veiejHeeefuekesÀ®³ee ÒeeLeefcekeÀ MeeUsle lejìe®³ee ®eìF&Jej yemetve®e SkeÀ Jeveblej Deecner JeOee& ³esLes 1935 meeueer Deeuees. l³eeJesUer yepeepeJee[erle jenele neslees. yepeepeJee[er ns
®eeueles yeesueles leerLe&#es$e nesles. Yeejleer³e je<ì^er³e peerJeveele peer peer efoJ³e lelJes nesleer, pes pes munotes.in

Page 59

59keÀu³eeCekeÀejer YeeJe nesles, pes pes HeeefJe$³e³egkeÌle ceeOeg³e& nesles, l³ee meJee¥®es les HegC³e#es$e nesles. cenelcee
ieebOeerpeeR®³ee JeemleJ³eeves DeefYecebef$ele Peeuesues les efþkeÀeCe nesles JeOee&. ³esLes Deeu³eeJej veiejHeeefuekesÀ®³ee
efìUkeÀ ÒeeLeefcekeÀ Mee Usle ogmeN³ee Jeiee&le ÒeJesMe Iesleuee. lesLeerue SkeÀ efMe#ekeÀ uenevet ieg©peer, l³eeb®³ee
efMekeÀJeC³eeJej efJeMJeeme neslees. l³eecegUs les `Deece®es' ieg©peer nesles. mebmkeÀej keÀjeJes ueeiele vemeleele,
lej MeeUs®es JeeleeJejCe Je efMe#ekeÀe®es Dee ®eej efJe®eej ³eeletve DeeHeesDeeHe les nesleele, ³eeJej l³eeb®ee
efJeMJeeme neslees. les meJee¥vee KetHe DeeJe[le, DeeHeu³eeHewkeÀer Jeeìle l³eeb®³eeyeÎue FlekeÀe Deeoj neslee keÀer
ceer v³ee³ecetleea Heoe®eer MeHeLe Iesleu³eeveblej meJe&ÒeLece l³eebvee®e mee<ìebie vecemkeÀej keÀje³euee iesuees
neslees. l³ee keÀeUele JeOee& ³esLes Deecneb efce$eeb®ee SkeÀ keÌueye neslee. Deecner meejer cegues peeleer, Jeie& HeeUle
veJnlees. SkeÀceskeÀeb®es meesyeleer neslees, meJebie[er neslees. l³ee keÌueye®es veeJe nesle s `Ieve®ekeÌkeÀj meceepe'
Deece®ee SketÀCe J³eJenej Je Je=Êeer ³eebcegUs ceePes Je[erue oeoe Oecee&efOekeÀejer ³eebveer®e les veeJe meg®eefJeues nesles .
SkeÀoe Deecner cenelcee ieebOeerpeeRkeÀ[s les veeJe meebiee³euee iesuees. les nmeues Je cnCeeues ’Keje Ieve®ekeÌkeÀj
lej ceer®e Deens“ keÀejCe `Ieve' cnCepes `þesme' Je `®ekeÌkeÀj' cnCepes `ieefleMeerue' Demee l³ee Meyoe®ee
DeLe& Deens. KesU meg© keÀjC³eeHetJeea Deecner DeOee& les SkeÀ leeme metlekeÀleeF& keÀjerle Demet. metlekeÀleeF& ns
GlHeeokeÀ Meejerefj keÀ HeefjÞeceeb®es ÒeleerkeÀ ceeveues peele Demes. l³eeveblej KesUe³e®es Je je$eer mJele: ®³ee
mee³ekeÀueJej kebÀoerue, Heeìer -Hesefvmeue IesTve `cnmeeuee' ³ee Kes[îeele Òeew{ebmeeþer De#ejoevee®es Jeie&
®eeueJe³eeuee pee³e®es. ceer l³eele efMe#ekeÀe®eer Y etefcekeÀe JeþJeerle neslees. l³eecegUs DeeHeCener kegÀCee®es lejer
efMe#ekeÀ Deenesle ³ee®es meceeOeeve ueeYele nesles.
(DeefOekeÀ ceeefnleer DeeefCe mejeJeemeeþer ÒeMve GÊej)

ÒeMve :
1) uesKekeÀe®es Je[erue Je DeeF& keÀesCel³ee Deeboesueveele menYe eieer Peeues nesles?
 uesKekeÀe®es Je[erue 1920 Heemetve ieebOeerpeeRveer meg© kesÀuesu³ee mJeleb$³e Deeboesueveele menYeeieer
Peeues Je uesKekeÀe®eer DeeF& 1941 Jew³eeqkeÌlekeÀ mel³eeûenele Je l³eeveblej®³ee 1942 ®³ee
Yeejle íes[es Deeboesueveele pesueceO³ es iesu³ee nesl³ee.

2) uesKekeÀ keÀesCel³ee MeeUsle nesles?
 SkeÀ JeveiejHeeefuekesÀ®³ee efìUkeÀ ÒeeLeefcekeÀ MeeUsle ogmeN³ee Jeiee&le efMekeÀues.

3) JeOee& ³es Leerue uesKekeÀeb®³ee efce$eeb®³ee keÌueye®es veeJe keÀe³e nesles Je les kegÀCeer meg®eefJeues nesles?
 JeOee& ³esLeerue uesKekeÀe®³ee efce$eeb®³ee keÌueye®es veeJe Ieve®ekeÌkeÀj meceepe nesles Je les veeJe
uesKekeÀe®³ee Je[erueebveer meg®eefJeues nesles.

4) metlekeÀleeF& ns Peeu³eeJej uesKekeÀ kegÀþs Je keÀe³e keÀje³euee pee³e®es?
 metlekeÀleeF& ns Peeu³eeJej uesKekeÀ cnmeeUe ³ee Kes[îeele Òeew{ebmeeþer De#ej%eevee®es Jeie&
®eeueJee³euee pee³e®es

munotes.in

Page 60

605.7 GleeN³eeJejerue ÒeMve DeeefCe GÊej vecegvee 6

Gleej e ¬eÀ. 6
Hegueb®es J³eeqkeÌleceÊJe ns ceesþs iebceleeroej Deens; iegbleeiegbleer®esner Deens, l³eebvee pegv³eeleu³ee
®eebieu³ee®eer Dees{ Deens. DeeOegefvekeÀles®esner DeekeÀl³eeb®eer efpe%eem ee ogo&c³e Deens; Jee®eve ®eewHesÀj Deens, keÀener lejer PeHeeìCeejs Jee®eveele Deeues keÀer,
DeemeHeeme®³ee ueeskeÀebvee HeÀesve keÀ©ve efkebÀJee He$es efuentve l³eele menYeeieer keÀ©ve IesC³ee®ee Glmeen Deens.
`ceeCetme' ³ee iees<ìerle l³eebvee Deleesvee le jme Deens. Yej[uee peeCeeN³eeyeÎue Demmeue keÀUJeUe Deens.
l³eeb®es mJele:®es jeieueesYe ceeCemeemeejKes®e Deensle. HeCe les Demeleeveener l³eeb®es meeefnefl³ekeÀ Yeeve keÀOeer
megìuesues efomele veener. vescee[îeeb®es HeguebMeer HeÀejmes keÀOeer pegUue s veener. HeCe leer les{ `keÀesmeuee' ®³ee
jmeûenCee®³ee Dee[ ³esle veener. les `keÀesmeuee' ®eer ÒeMebmee keÀ© ueeieues keÀer, l³eeb®es leeW[ yebo keÀjCes
keÀþerCe Demeles. Heg.efMe. jsies J³ekeÌleer cnCetve l³eebvee keÀOeer DeeJe[ues veenerle. HeCe Hegef Meb®³ee keÀeJ³eeJej
l³eeb®es efveleevle Òesce nesles.

ÒeMve :
1) Hegueb®es J³eeqkeÌleceÊJe keÀmes Deens?
 Hegueb®es J³eeqkeÌleceÊJe ns ceesþs iebceleeroej Deens; iegbleeiegbleer®esner Deens.

2) Heguebvee meJee&le keÀesCel³ee iees<ìerle efJeMes Heguebvee `ceeCetme' ³ee iees<ìerle efJeMes
3) uesKekeÀeuee keÀesCeleer J³eeqkeÌle keÀOeer®e DeeJe[ueer veener?
 uesKekeÀeuee Heg.efMe. jsies J³eeqkeÌle keÀOeer®e DeeJe[ueer veener.

4) HeguebpeJeU keÀesCeles meeefnefl³ekeÀ Yeeve nesles?
 J³ekeÌleer DeeefCe efle®es meeefnl³e ³eeceO³es Hegueb ieHeÀuele keÀjle vemele. SKeeÐee uesKekeÀeMeer
Demeuesues celeYeso Hegueb l³ee®³ee meeefnl³eke=Àleer®³ee DeemJeeoe®³ee Dee[ ³esT osle vemele.

5.8 GleeN³eeJejerue ÒeMve DeeefCe GÊej vecegvee 7

Gleeje ¬eÀ. 7
ef®eb®eHeeskeÀUeruee Deeu³eeveblej ceemlejeb®ee ogmeje keÀeJ³emebûen `ceePes efJeÐeeHeerþ' Òeefme×
Peeuee. ne keÀeJ³emebûen veblej DeveskeÀ efJeÐeeHeerþebletve DeY³eeme¬eÀceeueener ueeJeuee neslee. l³eemeeþer DeveskeÀ
keÀe@uespeebceOetve ceemlejeb vee cegueeKeleermeeþer, keÀeJ³eJee®eveemeeþer yeesueeJeuee pee³e®eb. ceuee iebcele
Jeeìe³e®eer DeeefCe keÀewlegkeÀner. keÀejCe ceemlej mJele: keÀOeer®e keÀe@uespe®eer Hee³ejer ®e{ues veJnles, HeCe
l³eeb®eer keÀefJelee lesjeJeer, ®eewoeJeer®eer cegueb DeY³e emele nesleer. DeveskeÀeb®eer He$ener ³ee³e®eer ceemlejebvee ceemlej
KetHe Deeveboele Demee³e®es. SKeeoer veJeer keÀefJelee efuentve Peeueer keÀer ceie efJe®eeje³euee®e vekeÀes. l³eeb®³ee
DeveskeÀ keÀefJeleeb®eer Heefnueer Þeeslee ceer®e Demee³e®eer. keÀef Jelee efuentve Peeueer keÀer les ceuee Jee®etve
oeKeJee³e®es. l³eebveer keÀefJelee efueefnu³ee®ee ceueener Deevebo nesle Demes, HeCe lees J³ekeÌle keÀmee keÀje³e®ee ns munotes.in

Page 61

61ceuee mecepele vemes efkebÀJee keÀefJelee SskeÀu³eeJej Òeefleef¬eÀ³ee keÀe³e Ðee³e®eer n sner mecepele vemes. DeveskeÀoe
ceer ceeP³ee mebmeeje®³ee, Heesjeìesjeb®³ee efJeJeb®evesle Demeu³eecegUs DeeefCe Go³ee®ee efJe®eejele Demeu³eecegUs
ceemlejeb®³ee keÀefJeles®es Meyo ceeP³ee keÀeveebJej He[e³e®es, HeCe l³eeleuee YeeJe cee$e ceuee mecepee³e®e e®e
veener. SJe{b cee$e vekeÌkeÀer keÀer les efueefnle Demeleevee Iejeleu³ee keÀesCel³ee®e keÀìkeÀìer ceer l³eeb®³eeHe³e¥le
v³ee³e®eer veener. DeeefCe ceePeb ceve cnCee³e®eb, `ke=Àlet De[eCeer ye eF&, leguee keÀe³e mecepeCeej Deens l³eeleueb? yeeJeUìemeejKeb keÀenerlejer yeesuetve Giee®e nmeb
keÀ©ve IesMeerue' DeeefCe Kej®eb, ceuee les Giee®e®e `íeve Deens', `®eebieueer Deens' Demeb JejJej®eb
yeesuee³eueener DeeJe[e³e®eb veener DeeefCe Heìe³e®ebner veener. l³eeHes#ee ieHHe jeefnuesueb yejb, Deme cnCetve ceer
ceePeb keÀece MeebleHeCes keÀjle yemee³e®eer. ceemlejner ceeP³ee GÊeje®eer DeHes#ee keÀjerle vemele. JesieJesieUîee
keÀe@uespeceO³es J³eeK³eeveb osTve Deeu³eeJej les DeeCeKeerve®e KetMe Demee³e® es. keÀeneryeener efleLeu³ee
DeeþJeCeer meebiee³e®es, HeCe ceer De[eCeer l³eeJej keÀe³e yeesueCeej? `ceePes efJeÐeeHeerþ' ³ee mebûeneleerue
keÀefJeleebJej DeveskeÀebveer HegmlekebÀner efueefnueer. ne mebûen 1966 uee ÒekeÀeefMele Peeuee DeeefCe ceemlejeb®e
veeJe meeefnefl³ekeÀebceO³es ceeveeves Iesleueb peeT ueeieueb. DeveskeÀ ceesþer ceesþer ceb[Uer Deece®³ee Iejer ³ee³e®eer.
Iejer Deeu³eeJej l³ee®ee HeengCe®eej keÀjC³eeHegjleer®e ceer yeensj ³ee³e®eer. ®eneHeeCeer, pesJeCeKeeCeb, meieUb
DeeJe[erveb keÀje³e ®eer, HeCe efJeMesl³eecegUs yeensj meceejbYeebvee lej keÀOeer®e peele vemes. `ceePes efJeÐeeHeerþ' uee SketÀCe DekeÀje HegjmkeÀej
efceueeues. HeCe SkeÀner meceejbYeeuee ceer iesues veener. veener cnCee³euee nîeebvee `pevemLeeve' HegjmkeÀej
efceUeuee lesJne cee$e veeefMekeÀuee iesues nesles. keÀejCe leel³eemeesnyeebveer ceuee metve cnìueb nesleb. l³ee
HegjmkeÀeje®³ee JesUer oerHeÒepJeuevener ceeP³ee nmles Peeueb nesle. yeekeÀer mecee jbYeebvee peeleevee ceuee
mebkeÀes®e®e Jeeìe³e®ee. MeebleeyeeF& MesUkesÀ vesnceer cnCee³e®³ee, ’Jewveer efkeÀleer les ueepee³e®e? Deecneuee
veener yeeF& DeeJe[le. peje yeensj ³esTve yemee vee!“ HeCe ceer yemeues lejer ieHHe®e yemee³e®eer.
- ke=À
ÒeMve :
1) ceemlejeb®ee ogmeje keÀeJ³e mebûen kegÀþs Deeu³eeJej Òeefme× Peeuee Je l³ee®es veeJe keÀe³e nesles?
 ceemlejeb®ee ogmeje keÀeJ³e mebûen ef®eb®eHeeskeÀUeruee Deeu³eeJej Òeefme× Peeuee Je l³ee®es veeJe
`ceePes efJeÐeeHeerþ'.

2) uesefKekesÀ uee keÀesCel³ee iees<ìer®es keÀewlegkeÀ Je iebcele Jeeìe³e®eer?
 ceemlej mJele:®e keÀe@uespe®eer Hee³ejer ®e{ues veJnles, HeCe l³eeb®³ee keÀefJelee lesjeJeer, ®eewoeJeer®³ee
cegueebvee DeY³eemeele nesl³ee ³ee iees<ìer®es uesefKekesÀuee keÀewlegkeÀ Je iebcel e Jeeìe³e®eer.

3) ceePes efJeÐeeHeerþ ³ee keÀeJ³emebûeneuee efkeÀleer HegjmkeÀej efceUeues?
 ceePes efJeÐeeHeerþ ³ee keÀeJ³emebûeneuee SketÀCe DekeÀje HegjmkeÀej efceUeues.

4) uesefKekeÀe keÀesCel³ee meceejbYeeuee iesueer nesleer Je efleLes efle®³ee nml es keÀe³e keÀjC³eele Deeues?
 uesefKekeÀe veeefMekeÀuee pevemLeeve HegjmkeÀej meceejbYeeuee iesueer nesleer Je l³ee meceejbYee®es
efoHeÒepJeueve efle®³ee nmles keÀjC³eele Deeues.

munotes.in

Page 62

625.9 GleeN³eeJejerue ÒeMve DeeefCe GÊej vecegvee 8

Gleeje ¬eÀ. 8
cew$eerceO³es menJeemeeuee keÀener cenÊJe Demeles®e. pegv³ee ueesCe®³eemeejKeer pegveer cew$eer cegjle
peeles. SkeÀceskeÀeb®es mJe©He SkeÀceskeÀebvee yejs®emes keÀUuesues Demeles. l³eecegUs DeMee efce$eemeceesj efkebÀJee
cewef$eCeermeceesj DeeHeueer efJeefMe<ì Ò eeflecee GYeer keÀjC³ee®eer iejpe jenle veener. DeeHeCe pemes Deenesle lemes,
efveKeUHeCes, efveYe&jHeCes DeeHeCe efleLes ÒekeÀì neslees. ³ee meeO³ee mJeeYeeefJekeÀ mebyebOeeletve DeeHeu³eeuee SkeÀ
mLew³e& ueeYeles. YeesJeleeue®³ee HeÀmeJ³ee, DeefmLej, Oet le&, celeueyeer peieele cewef$e®eer DeMeer mJeeYeeefJekeÀ
menpe mLeeves cnCepes DeeHeuee SkeÀ ceesþe DeeOeej Demelees. efleLes Hee³eeKeeue®eer peceerve ner peceerve®e
Demeles. ce³emeYesÒeceeCes peceerve mecepetve Hee³e ìekeÀeJee, lej lees HeeC³eele Keesue peeJee DeeefCe HeeCeer
mecepetve HeeTue ìekeÀe³euee peeJes, lees ìCekeÀ, Ke[ye[erle peceerve ueeieeJeer Demes ³ee cew$eerle Ie[le
veener. cnCetve cew$eer®es Demes SKeeos lejer efþkeÀeCe ceeCemeeuee nJes®e.

ÒeMve :
1) cew$eerceO³es keÀesCel³ee iees<ìeruee cenÊJe Demeles?
 cew$eerceO³es menJeemeeuee cenÊJe Demeles.

2) cew$eerletve mLew³e& keÀe ueeYeles?
 cew$eerceO³es SkeÀceskeÀeb®³ee menJeemeeuee efJeMesJ³ekeÌleer SkeÀceskeÀebvee ®eebieu³ee DeesUKele Demeleele. efce$e DeeHeu³ee efce$eemeceesj pemee Demelees,
lemee meeoj neslees. l³eecegUs efce$eeefce$eebceOeues mebyebOe mJeeYeeefJekeÀ Demeleele. l³eecegUs l³ee
oesIeebceOeerue mebyebOeevee mLew³e& ueeYeles.

3) cew$eer ne DeeOeej kesÀJne þjlees?
 ceeCemeeb®³ee YeesJeleeue®es peie ns ueyee[, HeÀmeJes, DeefmLej Deens. DeMee ³ee celeueyeer peieele
mJeeYeeefJekeÀefjl³ee ÒekeÀì nesCeejer me®®eer cew$eer ne SkeÀ ceesþe DeeOeej Demelees.

4) cew$eer®es SKeeos lejer efþkeÀeCe DemeeJes Demes legcneuee keÀe Jeeì les?
 ³ee peieele DeveskeÀ HeÀmeJ³ee iees<ìer Demeleele. Oetle&, celeueyeer ceeCemes Yesìleele. DeMee Òemebieer
meeJejC³eemeeþer cew$eer®ee ®eebieuee GHe³eesie neslees. cnCetve ceuee Jeeìle cew$eer®es SKeeos lejer
efþkeÀeCe DemeeJes.

5.10 GleeN³eeJejerue ÒeMve DeeefCe GÊej vecegvee 9

Gleeje ¬eÀ. 9
peHeeveer ueeskeÀ yeesueC³eele DeefleMe³e ce=ot, JeeieC³eele Del³eble vece´ DeeefCe ke=Àleer keÀjC³eele
meJee&le lelHej Demeleele. ns ueeskeÀ DeeHeeHeu³ee GÐeesieele, J³eeHeejele, keÀejKeev³eele keÀece keÀjlee vee
Heeefnues lej keÀjejerHeCee, ef®eJeìHeCee DeeefCe GÐeesieefÒe³elee ³ee l³eeb®³ee iegCeeb®eer DeeHeu³eeJej DeefOekeÀ íeHe
He[les. les Del³eble keÀ[keÀ efMemleer®es DeeefCe efve³eefceleHeCee®es YeeskeÌles Deensle. DecesefjkeÀve DeeefCe pece&ve
lep%eebvee r J³eJemLeeHevee®es pes leÊJe ceeb[ues Deens. les meJe& iegb[eUtve þsJetve peHeev³eebveer mJele:®es munotes.in

Page 63

63DeLe&Meem$e DeeefCe l³eeuee Deveg©He Demes mJele:®es J³eJemLeeHeveMeem$e le³eej kesÀues les HejKe[HeCes
Dee®ejCeele DeeCeues DeeefCe peieeuee DeewÐeesefieke À ®ecelkeÀej keÀ©ve oeKeJeues DeueerkeÀ[s®e peHeeveves
efHeÀuceefMeJee³e HeÀesìes keÀe{Ceeje ke@Àcesje le³eej kesÀuee Deens. íe³eeef®e$eCeeleerue ne Del³eble cenÊJee®ee
MeesOe Demetve, ke@ÀcesN³eemeeþer efHeÀuce le³eej keÀjCeeN³ee GÐeesieele l³eecegUs Òe®e b[ GueLeeHeeueLe nesF&ue.
`ceeefJekeÀe' Demes ³ee veJ³ee ke@ÀcesN³ee®es veeJe Demetve, meesveer ³ee peieÒeefme× FueskeÌì^e@efvekeÌme kebÀHeveerves lees
MeesOetve keÀe{uee Deens. ³ee®e kebÀHeveerves Heefnuee ì^eefvPemìj le³eej kesÀuee neslee DeeefCe efKeMee le
þsJeC³eemeejKee ìer.Jner. ³ee®e meesveer kebÀHeveerves le³eej kesÀuee Deens.

ÒeMve :
1) peHeeveer ueeskeÀeb®³ee keÀesCekeÀesCel³ee iegCeeb®ee GuuesKe GleeN³eele kesÀuee Deens?
 peHeeveer ueeskeÀ yeesueC³eele DeefleMe³e ce=ot, JeeieC³eele Del³eble vece´ DeeefCe ke=Àleer keÀjC³eele
meJee¥le lelHej Demeleele. l³eeb®³eekeÀ[s keÀjejerHeCee, ef®eJeìHeCee DeeefCe GÐeesieefÒe³elee ns iegCe
Deensle les DeeHeu³ee keÀeceele keÀ[keÀ efMemle Je efve³eefceleHeCee jeKeleele

2) peHeeveer ueeskeÀebveer DeewÐeesefiekeÀ ®ecelkeÀej meeOeC³eemeeþer keÀe³e kesÀues?
 peHeeveer ueeskeÀebveer peieele JeeHejues peeCeejs J³eJemLeeHeveMeem$e otj þsJeues, mJele:®es DeLe&Meem$e
Je mJele:®es J³eJemLeeHeveMeem$e le³eej keÀ©ve peieeuee DeveskeÀ DeewÐeesefiekeÀ ®ecelkeÀej keÀ©ve
oeKeJeue s.

3) efHeÀuceefMeJee³e HeÀesìes keÀe{Ceej ke@Àcesje keÀesCel³ee kebÀHeveerves le³eej kesÀuee Je l³ee®es veeJe keÀe³e?
 efHeÀuceefMeJee³e HeÀesìes keÀe{Ceeje ke@Àcesje meesveer ³ee kebÀHeveerves le³eej kesÀuee Je ceeefJekeÀe l³ee
ke@ÀcesN³ee®es veeJe.

4) meesveer kebÀHeveer®³ee keÀesCel³ee leerve efveefce&leer®ee GuuesKe ³ee GleeN³eele keÀsuee Deens?
 meesveer ³ee peieÒeefme× FueskeÌì^e@efvekeÌme kebÀHeveer®³ee Heefnu³ee ì^eefvPemìj, efKeMeele þsJeC³eepeesiee
ìer.Jner. DeeefCe efHeÀuceefMeJee³e HeÀesìe ke Àe{Ceeje `ceeefJekeÀe' ke@Àcesje ³ee leerve efveefce&leer®ee
GuuesKe ³ee GleeN³eele Deeuee Deens.

5.11 GleeN³eeJejerue ÒeMve DeeefCe GÊej vecegvee 10

Gleeje ¬eÀ. 10
ieueesue DeeefCe iemeCeer®³ee yebogkeÀer®³ee ceO³es SkeÀ eflejkeÀceþîee®eener keÀeU ³e sTve iesuee neslee.
DeeefCe l³ee keÀeUekeÀ[s ceeies JeUtve yeIeleevee ceuee KetHe Deevebo neslees. keÀejCe pejer ceer eflejkeÀceþîeeves
keÀesCel³eener He#³eeuee efkebÀJee ÒeeC³eeuee `ì^evmeefHeÀkeÌme' keÀ© MekeÀuees veener. lejer l³ee®e keÀeUele
efvemeiee& ®³ee yeBkesÀle ceer ceePeb ¬esÀef[ì Keeleb GIe[ueb - keÀener efkeÀjkeÀesU ye®eleeRmen ³ee®e keÀeUele ceer pes
pebieue ueesDej Meespebieue ueesDej cnCepes pebieuee ®eb %eeve, Meem$e ceer `MeespebieueMeem$e ns keÀener HeeþîeHegmlekebÀ Jee®etve efMekeÀC³ee®eb Meem$e veJns, HeCe les SkeÀe JesUer Lees[bLees[b
MeesDeejbYener veener Jee Deblener veener! Dee³eg<³ee®³ee keÀesCel³eener keÀeueKeb[ele legcnebuee Heeefnpes les Heeve munotes.in

Page 64

64GIe[e, legcneuee %eeveueeuemee Demesue, lej legce®³eemeeþer les HeÀej jmeeU þjs ue. l³ee®eer Heeve efkeÀleerner
JesU, [eskebÀ Keeueer Ieeuetve Jee®ee, l³eeleueb veeJeerv³e mebHeCeej veener. keÀejCe efvemeiee&uee Debeflecelee veener.

ÒeMve :
1) uesKekeÀ keÀe³e keÀ© MekeÀuee veener?
 uesKekeÀ keÀesCel³eener He#³eeuee efkebÀJee ÒeeC³eeu ee `ì^evmeefHeÀkeÌme' keÀ© MekeÀuee veener.

2) uesKekeÀeuee pebieueele keÀesCelee Keefpevee meeHe[uee?
 uesKekeÀeuee pebieueele pebieuee®es %eeve Je pebieuee®es Meem$e meeHe[ues.

3) pebieue ueesDej cnCepes keÀe³e?
 pebieue ueesDej cnCepes pebieuee®es %ee ve Je pebieuee®es Meem$e nes³e.

4) efvemeie&ûebLee®eer keÀesCeleer JewefMe<ìîes uesKekeÀeves meebefieleueer Deensle?
 uesKekeÀ meebielees keÀer, efvemeiee&uee Deble veener. l³eecegUs efvemeie&ûebLeeuee meg©Jeelener veener Je
MesJeìner veener. pebieueMeem$ e ns HeeþîeHegmlekeÀ Jee®etve efMekeÀC³ee®es Meem$e veJns. les Òel³eskeÀeves
mJele:®e mecepetve I³ee³e®es Demeles.

5.12 meboYe& meg®eer

1. J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - [e@. keÀu³eeCe keÀeUs, efvejeuee ÒekeÀeMeve HegCes, HegCes
2. J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - Òee. [e@. me³eepeerjepes ceeskeÀejefue
3. megyeesOe cejeþer J³eekeÀjCe uesKeve Je Je=ÊeebleuekeÀej - Òee. ®ebêneme peesMeer
4. J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - ue.je. veefmejeyeeokeÀj, HeÀ[kesÀ yegkeÀ neTme, keÀesuneHegj



munotes.in

Page 65

65IeìkeÀ -6
meejebMe uesKeve

IeìkeÀ j®evee :

6.0 ÒemleeJevee
6.1 meejebMe uesKeve cnCepes keÀe³e?
6.2 meejebMe uesKevee®es mJe©He
6.3 meejebMe uesKevee®es Yee6.4 meboYe& ûebLe met®eer

6.0 ÒemleeJevee

DeeHeCe pes Jne SKeeos YeeþsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. Hejbleg lees lemee ue#eele jenle veener. l³eeleerue keÀener Yeeie ue#eele jeefnuee
lejer ÒecegKe cegÎs®e efJeme©ve peeC³ee®ee mebYeJe Dee fOekeÀ Demelees Je lees Yeeie p³ee GÎsMeeves ue#eele
þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee lees GÎsMe®e cegUer yeepetuee jenlees, lesJne Demes nesT ve³es Je l³eeleerue ÒecegKe
yeeyeer lejer ue#eele jneJ³eele cnCetve l³ee cepekegÀjeleerue ÒecegKe cegÐeeuee Oe©ve Deme uesues DebMeelcekeÀ meej
ue#eele þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjC³eele ³eslees. les DebMeelcekeÀ meejmebkeÀueve cnCepes meejebMe uesKeve keÀjCes
nes³e.

6.1 meejebMe uesKeve cnCepes keÀe³e?

meejebMe uesKeve SkeÀ uesKeve keÀewMeu³e Deens. keÀOeer keÀOeer efJeÐe eL³ee¥vee meejebMe, meb#esHe,
leelHe³e& Je DeeMe³e ³ee JejJej meceeveeLeea JeeìCeeN³ee Meyoebleerue Yeso mHe<ì jerleerves ve keÀUu³eecegUs
l³eeb®ee l³eeyeeyele ieeWOeU nesC³ee®ee mebYeJe Demelees.

keÀesCel³eener meeefnl³e ke=Àleerleerue ceie leer ieÐeel cekeÀ Demees efkebÀJee HeÐeelcekeÀ Demees. leelHe³e&
meebieeJe³ee®es Peeu³eeme les SkeÀe JeekeÌ³eelener meebielee ³esF&ue. lemes®e l³ee keÀueeke=Àleer®ee meb#esHe keÀjleevee
l³eeleerue DeveeJeM³ekeÀ efJemleej ìeUtve efle®eer Lees[keÌ³eele Hegveieg&HeÀCe ke sÀueer keÀer lees meb#esHe nesT MekesÀue.
efkebÀJee l³ee keÀueeke=Àleerleerue ceO³eJeleea keÀuHevee KegueJetve HetÀueJetve DeeHeu³ee Meyoeble ceeb[ueer keÀer efle®ee
DeeMe³e J³ekeÌle nesT MekesÀue; keÀueeke=Àleerleerue ÒecegKe keÀuHevee efkebÀJee efJe®eeje bMeer mebyebefOele DeMee cegÐeeb®es
Lees[keÌ³eele HeCe mHe<ìjerleerves kesÀuesues meejmebkeÀueve cnCepes®e meejebMe uesKeve nesT MekeÀles.

meeefnl³eeleerue uesKekeÀe®es yengOee SkeÀe JeekeÌ³eele SkeÀ®e cegÎe ceeb[lees; Hejbleg Jee®ekeÀeuee l³ee
cegÐeeleerue ÒecegKe efJe®eeje®es efkebÀJee keÀuHeves®es megueYe jerleerves DeekeÀueve JneJes cnCetve cegK³e efJe®eeje®es
efkebÀJee keÀuHeves®es megueYe jerleerves DeekeÀueve JneJes cnCetve cegK³e efJe®eeje®³ee ÒeefleHeeoveemeeþer cee$e Flej munotes.in

Page 66

66DeveskeÀ HetjkeÀ efJe® eejkeÀuHevee, GoenjCes, ÒeceeCes, DeuebkeÀej, JeekeÌ³eÒe®eej, cnCeer F. osTve lees
®eebieu³ee ÒekeÀejs HegÀueefJelees, lesJne meejebMe uesKeve keÀjleevee efJeÐeeL³ee¥veer meJe&ÒeLece l³ee GleeN³eeleerue
ieewCe yeeyeeR®es KeeueerueÒeceeCes JeieeakeÀjCe keÀ© ve l³eeleerue cegK³e efJe®eej ue#eele Iesleues Heeefnpesle.

6.2 meejebMe uesKevee®es mJe©He

meejebMe uesKeve ne uesKeve ÒekeÀej Deepe®³ee OeeJeHeUer®³ee ³egieele iejpes®ee yeveuee Deens.
HeÀesveJejerue mebJeeoeHeemetve Je=ÊeHe$eebleerue yeelec³eebHe³e ¥le Lees[keÌ³eele yeesueCes / efueefnCes / Jee®eCes ¬eÀceÒeeHle
Peeues Deens. SKeeÐee Dee@efHeÀmeele meensyeebvee Yesìe³euee iesueele lej lesLes osKeerue l³ee®³ee ìsyeueeJej ‘Be
Brief’ DeMeer íesìerMeer Heeìer legcneuee efomesue. keÀesìe&le v³ee³eeOeerMeeH eg{s l³ee l³ee Keìu³eeleerue
keÀecekeÀepee®es / leHeMeeruee®es meej le³eej keÀ©ve þsJeuesues Demeles. ceesþceesþîee HeefjHeef$ekeÀeblener l³eeb®³eekeÀ[s Deeuesues MeesOeefveyebOe mebHetCe& íeHeC³eeSsJepeer l³ee®ee ieesíeHeuesuee efomelees. keÀceer Meyoeble vescekeÀe DeeMe³e Je ceeefnleer meejebMe uesKeveele efoueer peeles.

Hejer#esceO³es meejebMe uesKeveemeeþer SKeeoe Gleeje efouesuee Demelees. l³ee®es meej Lees[keÌ³eele
meebieCes DeHesef#ele Demeles. efouesu³ee c etU GleeN³eeleerue efJe®eej meb#esHeeves DeeHeu³ee YeeoeKeefJeCes cnCepes meejebMe uesKeve. l³eemeeþer cetU GleeN³eeleerue efJe®eej DeeOeer meecei³e´eves mecepetve IesGve
veblej les Deieoer ceespekeÌ³ee Meyoeble DeeefCe lesner mJele:®³ee Mey oeble meebielee ³esCes, ns meejebMe uesKevee®es
JewefMe<ìîe. efouesu³ee cetU GleeN³eeleerue MeyomebK³es®³ee, meeceev³ele: SkeÀ le=leer³eebMe SJe{îee ÒeceeCeele,
l³ee®ee meejebMe efueneJee, DeMeer DeHes#ee Demeles. cetU GleeN³eele MebYej Meyo Demeu³eeme l³e e®ee meejebMe
mLeueHeCes Hemleerme les ®eeUerme Meyoeble keÀjeJee. DeLee&le, ns ÒeceeCe keÀeìskeÀesj Demes veener. ®eej -Hee®e
Meyo keÀceer Jee DeefOekeÀ ®eeuet MekeÀleele. DeLee&le, meejebMeele cetU meceûe GleeN³ee®es meej ³ee³euee nJes.
lemes®e cetU GleeN ³eeleerue cegÐeeb®es cenÊJe meejebMeele keÀe³ece þsJeeJes. meejebMe uesKeveeletve l³ee GleeN³ee®ee
DeeMe³e J³ekeÌle kesÀuee peelees.

6.3 meejebMe uesKevee®es Yee
meejebMe uesKeve SkeÀ keÀuee Deens. meejebMe uesKeve efJeÐee L³ee&ves mJele:®³ee®e YeeDemeles lemes®e les mejU efveJesoveelcekeÀ He×leerves ve keÀjlee Hejes#e efveJesove He×leer ves®e kesÀues Heeefnpes.
l³ee®eÒeceeCes Òel³eskeÀ JeekeÌ³ee®ee HetJee&Heej mebyebOe Je efJe®eejeb®ee cetU ¬eÀce ³eebkeÀ [s efJeÐeeL³ee¥veer ue#e osCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. veenerlej cetU GleeN³eeleerue JeekeÌ³eeb®ee HejmHejebMeer mebbyebOe JesieUe Je
meejebMeuesKeveeleerue JeekeÌ³eeb®ee mebyebOe JesieUe lemes®e cetU GleeN³eeleerue efJe®eejeb®ee ¬eÀce JesieUe Je meejebMe
uesKeveeleerue efJe®eejeb®ee ¬eÀce JesieUe þsJeuee lej l³ee efueKeeCeele SkeÀ ÒekeÀej®ee Kebef[leHeCee ³esTve les
Demebyeb× nesF&ue l³eecegUs cetU GleeN³eeleerue ÒecegKe efJe®eeje®es meejmebkeÀueve ³eLeeLe&HeCes nesCeej veener.

meejebMe uesKeve keÀjleevee cetU efJe®eejeb®es®e Lees[keÌ³eele HeCe cegÎsmeto meejmebkeÀueve keÀjeJe³ee®es
Demeu³eecegUs les mHe<ì Je megyeesOe nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. meejebMe Jee®etve®e Jee®ekeÀeuee cetU
GleeN³eeleerue efJe®eejeb®es oMe&ve JneJe³eeme Heeefnpes cnCetve meejebMe uesKeveeleerue YeeDeLe&Jeener mJe©Hee®eer DemeeJeer. l³eele JeeHejuesues Meyo meesHes, megìmegìerle Je DeLe&HetCe& DemeeJesle.
munotes.in

Page 67

67 meejebMe uesKeve ns cetU GleeN³eeleerue efJe®eeje®es meejmebkeÀueve Demeu³eecegUs meejebMe
uesKevee®³ee meg©Jeeleeruee®e GleeN³eeleerue efJeveblej l³eeleerue ieewCe Je ÒecegKe yeeyeeR®es JeieeakeÀjCe keÀ©ve cegK³e efJe®eejeb®es efoioMe&ve keÀjCeejs Heefnues
JeekeÌ³e efueneJes Je l ³eeveblej cegK³e efJe®eejeuee HeesHeeuneUerkeÀHeCee ve DeeCelee l³eeleerue GHe³egkeÌle þjsue lesJe{e®e Yeeie ÐeeJee lemes®e cegK³e efJe®eeje®es
JeekeÌ³e Je HetjkeÀ efJe®eejeb®eer JeekeÌ³es ³eeleer ue HejmHej mebyebOe Je ¬eÀce keÀe³ece þsJeeJee. leLeeefHe SKeeÐee
efþkeÀeCeer pej ¬eÀce yeoueu³eecegUs meejebMe uesKeve mHe<ì Je jsKeerJe mJe©Hee®es nesTve l³eeleerue DeeMe³e
ue#eele ³esC³ee®³ee ¢<ìerves yeveJeuesuee ¬eÀce GHe³egkeÌle þjle Demesue. lej Òem ebieer efJe®eejeb®ee ¬eÀce
yeoueefJeC³eeme njkeÀle veener. lemes®e cetU GleeN³eeleerue DeuebkeÀej, GoenjCes, cnCeer Je Òeces³es
Fl³eeoerb®³ee DeLe&mHe<ìerkeÀjCeemeeþer GHe³eesie nesT MekeÀle Demesue, lej lees DeuHe ÒeceeCeele keÀjeJee.
l³eemeeþer peemle Me yoeb®ee JeeHej keÀjCes ³eesi³e þjCeej veener DeeefCe MesJeìer leelHe³e& meebietve meejebMe
uesKeve mebHeJeeJes. meejebMe uesKeve ner keÀuee Jee®eveeves DeeefCe DeekeÀueveeves mecepetve ³esles. l³eemeeþer Meyo
meeceL³ee&®eer efveleeble iejpe Demeles.

mebHetCe& meejebMe uesKeve Del³eble keÀeìskeÀesj, megyeesOe Je mHe<ì Meyoeble DemeeJes lemes®e les cetU
GleeN³ee®³ee SkeÀ -le=leer³eebMe FlekesÀ DemeeJes.

meejebMe uesKeve : vecegvee 1
meceepeeleerue Òel³eskeÀ ceeCemeeuee kesÀJeU Deevebo osCes efkebÀJee c evee®es jbpeve keÀjCes ne®e keÀues®ee
nslet Deens. Demes cnCeCeeN³ee De[eCeer ceeCemeeb®eer keÀerJe keÀjeJeerMeer Jeeìles. l³eebvee efvemeiee&®³ee
Gl¬eÀebeflece³e peerJevee®es jnm³e cegUer®e keÀUuesues veener. Demes cnCeeJe³eeuee Heeefnpes. megboj efMeuHek e=Àleer
Heeefnu³eeves, ceOegj iee³eve SskeÀu³eeves efkebÀJee Glke=À<ì cetleea ef®e$e Heeefnu³eeves DeeHeu³eeuee Deevebo lej
neslees®e neslees. HeCe l³eecegUs DeeHeueer peerJeveMekeÌleer DeefOekeÀ mece=× nesles. YeeJeveeb®ee efJekeÀeme neslees DeeefC e
yeg×er®eer Gl¬eÀebleer nesles. keÀues®³ee GHeYeesieeves DeeHeCe DeefOekeÀ megKeer, DeefOekeÀ le=Hle DeeefCe DeefOekeÀ
GVele neslees. cnCetve efvemeiee&®³ee Gl¬eÀebleer®es DeHeefjne³e& keÀe³e& ®eeuet þsJeCes, ns®e keÀueeJeblee®³ee
Dee³eg<³ee®es O³es³e Deens. cnC etve®e meceepee®³ee Deeveboemeeþer, Òeieleermeeþer DeeefCe G×ejemeeþer keÀues®eer
DeeefCe keÀueeJebleeb®eer pe©jer Deens. keÀueeJebleeb®³ee HeeJeueebveer meeceepe ®eeuele Demelees. keÀueeJebleeb®³ee
[esUîeebveer meceepe Heenele Demelees DeeefCe keÀueeJeble eb®³ee yeg×erves meceepe efJe®eej keÀjerle Demelees. npeejes
JeÞes³ee®ee ceesþe Jeeìe keÀueeJebleevee®e ÐeeJe³eeuee Heeefnpes. keÀueeJebleeb ®eer keÀuee ner meceepeemeeþer Deens,
DeeefCe keÀueeJebleeJee®etve meceepe ne meJe&mJeer Demene³e Deens.

meejebMe :
keÀuee, keÀueeJeble Je meceepe : ³eeb®es veeles
Òel³eskeÀeuee Deevebo osCes SJe{s®e keÀues®es O³es³e ceeveCes. efvemeiee&®³ee peerJeve® e¬eÀe®ee DeLe&®e ve
keÀUCes nes³e. keÀues®³ee oMe&veeves Deevebo lej efceUlees®e, HeCe DeeHeueer peerJeveMekeÌleer mebHeVe nesTve yeg×er
Je YeeJeveener efJekeÀefmele nesleele. ³eemeeþer meceepeeuee keÀuee Je keÀueeJeble ³eeb®eer iejpe Demeles. ceeveJeer
mebmke=Àleer®³ee efJekeÀemeele keÀueeJebleeb®ee Jeeìe ceesþe Deens, keÀuee, keÀueeJeble Je meceepe ³eeb®es veeles
Dev³eesv³e mebyebOe Demelees.
munotes.in

Page 68

68 keÀuee DeJeleerCe& Peeueer cnCepes efle®es mJeeleb$³e ve<ì nesles Je efle®³ee meeQo³ee&Jej HeeefLe&Jeles®es
mebmkeÀej Ie[leele. keÀueeefJekeÀeme ns®e keÀueeJeblee®es meeO³e Je DeJeIeer ®eje®ej me=<ìer ner l³eeb®eer
meeOevemebHeoe. peieeleerue meg<ì -og<ì, #egê -iebYeerj, YeJ³e -efYemeeOeveebHes#ee DeefOekeÀ veener. ef®e$ekeÀej pem ee yesiegceeveHeCes yeN³eeJeeF&ì jbieeb®ee GHe³eesie keÀjlees. lemee®e
l³ee YeeJeeb®ee GHe³eesie keÀjC³ee®ee l³eeueener DeefOekeÀej Deens. l³eeves efveefce&uesueer Òeefleme=<ìer meeQo³e&HetCe&
Demeueer cnCepes keÀesCel³ee meeOeveeb®ee efJeefve³eesie l³eeve s keÀMee jerleerves kesÀuee ns HeenC³ee®es keÀejCe veener.
KegÎ me=<ìer®e efpeLes ef$eiegCeelcekeÀ Deens. efleLes l³ee®eer®e ke=Àleer lesJe{er meÊeiegCeÒeOeeve DemeeJeer Demee
Deeûen Oe©ve keÀmes ®eeuesue? Keje keÀueeJeble keÀesCel³ee®e ÒekeÀej®eer JeeF&ì ke=Àleer efvecee&Ce keÀ© MekeÀle
veener. l³ee®eer meeQo³e&efve<þe FlekeÀer GppJeue Je GoeÊe Demeles. keÀues®ee GHe³eesie J³eeJeneefjkeÀ
GHe³egkeÌleleskeÀ[s kesÀu³eeme efle®³eeleerue meeQo³e& ve<ì nesles. ef®e$ekeÀej pemee yeN³eeJeeF&ì jbieeb®ee JeeHej
keÀ©ve meeQo³e&HetCe& keÀueeke=Àleer efvecee&Ce keÀjlees. lemee®e keÀueeJeblener efJeefJeOe YeeJeeb®³ee meene³³eeves
ef$eiegCeelcekeÀ Òeefleme=<ìer efvecee&Ce keÀjlees.

vecegvee ¬eÀ. 2
’meceepeeleerue efJeefJeOe ceeveJeer cevee®³ee cenÊJeekeÀeb#es®³ee veew keÀe keÀesCel³ee efoMesves
nekeÀueeJe³eeme Heeefnpesle, ns oeKeefJeC³eemeeþer ceeefmekeÀ HegmlekeÀebleerue uesKe cnCepes peCet keÀener
neskeÀe³eb$e®e nesle, Demes cnìu³eeme njkeÀle veener. pegv³ee Je veJ³ee Jee*dce³ee®es Hejer#eCe ³ee®e GÎsMeeves
ceeefmeke À HegmlekeÀeletve keÀjC³eele ³esles. ceeefmekeÀ HegmlekeÀeJej ns je<ì^Mejerje®eer Hejer#ee keÀjCeejs Je l³eeuee
HeL³e meebieCeejs OevJeblejer nesle. Jee*dce³eekeÀefjlee Flemlele: He[uesu³ee DeveskeÀ efJeÐeemeeceûeerletve keÀesCeleer
cetleea efvecee&Ce keÀj Ces Òemlegle keÀeUeuee ³eesi³e Deens ns meebieCeejs ceeefce&keÀ efMeuHeef®eefkeÀlmekeÀ, ceeefmekeÀ
HegmlekeÀkeÀej Deensle. keÀesCeles veeìkeÀ keÀjeJe³ee®es ns SkeÀoe met$eoejeves þjJetve ìekeÀu³eeJej p³eeÒeceeCes
kebÀHeveerleerue veìJeie& DeeHeeHeueer Yete fcekeÀe IesTve les veeìkeÀ Òes#eCeer³e Je jc³e keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle
Demelees. leÜle®e uesKekeÀ Jeiee&®eer efmLeleer nesles. ceeefmekeÀ HegmlekeÀkeÀej ns Jee*dce³e©Heer veeìkeÀele
efYeVeefYeVe YetefcekeÀe IesCeeN³ee uesKekeÀ Jeiee&®es met$eOeej Deen sle, Demes cnCeeJe³eeme njkeÀle veener. ne pees
mJej ueeJeerue Je pees leeue Oejerue, l³ee mJejele Je l³ee leeueele®e meJe& uesKekeÀJeie& ieeT Je vee®et ueeielees.
ceeefmekeÀ HegmlekeÀkeÀej ³eg×ele GÎgkeÌle Demeuesu³ee DeHeÀeì mewv³eeb®es mesveeHeleer Deen sle.“

meejebMe uesKeve :
ceeefmekeÀeleerue uesKe cnCepes meceepeeleerue efJeefJeOe ceeveJeer cevee®³ee cenÊJekeÀeb#esuee efoMee
oeKeefJeCeejs neskeÀe³eb$e Je ceeefmekeÀ HegmlekeÀkeÀej DeLee&le mebHeeokeÀ ne je<ì^ Mejerje®eer Hejer#ee keÀ©ve
HeL³e meebie Ceeje OevJeblejer nes³e. osMe keÀeueHeefjefmLeleerveg©ve mewv³eeleerue mesveeHeleer ³eeb®³eemeejKeer
ceeefmekeÀ HegmlekeÀkeÀeje®eer YetefcekeÀe Demetve veeìkeÀeleerue veì efkebÀJee mewv³eeleerue mewefvekeÀemeejKeer
uesKekeÀeb®eer YetefcekeÀe Demeles. lees meg®eefJeuee l³ee mJe©Hee®es uesKeve Jeiee&keÀ[tve nesle Demeles. uesKekeÀ
DeeHeu³ee uesKeeletve efJeefJeOe ceeveJeer ceveesJe=Êeer®es oMe&ve Ie[efJele Demelees.

vecegvee ¬eÀ. 3
HeefleJe´lee Heleer®es veeJe Iesle veener l³eeÒeceeCes keÀce&³eesieer DeeH eu³ee celee®ee G®®eej ìeUlees. HeCe
oesvner He#eer DeeHeCe DeHeJeeo keÀuHet MeketÀ. keÌJeef®ele Òemebie DeeHeues cele ceeb[C³eeme njkeÀle veener. HeCe
DeeHeues cele ceeb[eJes, ogmeN³ee®es Keb[ve keÀjC³ee®ee ceesn ìeUeJee. celeÒeefleHeeoveele DeeHeues cele ceeb[Ces
DeeefCe ogmeN³ee®es Kees[Ces Demes oesve Yeeie keÀefuHeues peeleele. HeCe les keÀuHeves®es Deensle, Kejs veener. efoJee
ueeJeCes Je DebOeej Pee[tve ìekeÀCes ner peMeer oesve keÀeces lemeues®e ns oesve Yeeie. DeeOeer oesve Yeeie®e Keesìs, munotes.in

Page 69

69l³eelener Hegvne DeeHeuee Yej yengles®e ogmeN³ee®es cele Kees[C³eeJej®e peemle Demeesle. ogmeN³ee®es cele
Kees[ues keÀer lesJe{îeeves DeeHeues cele efme× Peeues®e Demes nesle veener DeeefCe DeeHeues cele mejU ceeb[ues
cnCepes ogmeN³ee®es cele Kees[C³ee®eer pe©j jen le veener. YetefceleerceO³es ³egeqkeÌue[ves keÀesþs®e Kee[eKees[ ve
keÀjlee Lees[keÌ³eele mejU efme×eble ceeb[ues Deensle. l³ee efme×evleeb®eer Deepe ogefve³esJej meÊee ®eeueles.
ogmeN³ee®es cele Kees[tve keÀe{C³eele l³ee celeeefJelemee ÜsYeemeeefÊJekeÀles®ee p³eeuee ceveeHeemetve FlekeÀe ÜskesÀueer Deens. meeefÊJekeÀles®ee p³eeuee ceveeHeemetve FlekeÀe ÜsmeeefÊJekeÀlee Jemele Deens. lemes®e leecemeHeCee®ee peesjpeesjeves efveleecemeHeCee ef®ekeÀìuesuee Deens®e, ³eele MebkeÀe veener.

meejebMe :
celeÒeoMe&ve cnCele HejceleKeb[ve veJns
keÀce&³eesieer DeeHeu³ee ce lee®ee G®®eej keÀjerle veener, keÌJeef®ele DeHeJeeoe®³ee Òemebieer lees
celeÒeoMe&ve keÀjerue HeCe lemes keÀjleevee lees HejceleKeb[ve keÀjCeej veener. celeÒeoMe&veele HejceleKeb[ve
DeeJeM³ekeÀ®e Demeles Demes veener. mJecele ceeb[u³eeJej Hejcele Keb[vee®e er DeeJeM³ekeÀlee®e jenle veener.
³egeqkeÌue[ves HejceleKeb[ve kesÀuesues veener. DeeHeCe p³ee celee®ee efJejesOe keÀjlees. l³eeyeÎue DeeHeu³ee ceveele
met#ce Òesce®e Demeles. jeJeCe ÜsmenevegYetefle efceUJelees. meeefÊJekeÀles®ee ÜsleecemeHeCee®ee efve
vecegvee ¬eÀ. 4
meO³ee®ee cevet Demee Deens ke Àer, ne meceevelJee®ee IeesDemes Peeu³eecegUs DeveskeÀ efyekeÀì ÒeMve GlHeVe nesle Deensle. ceeieemeuesues DemeCes, ogyeUs DemeCes,
keÀle=&ÊJeMetv³e DemeCes ne nkeÌkeÀ yevet Heenle Deens. DeeHeu³ee Debieeleerue m eeceL³ee&®eer Jee{ keÀ©ve IesC³eeuee
mebOeer Heeefnpes, ne IeescegÐeeJej Flejeb®³ee yejesyejerves peerefJeleeleerue megKemees³eer Je DeefOekeÀej DeeHeu³eeuee ueeYeues Heeef npesle.
Demee nkeÌkeÀ peieeleerue ueeskeÀ meebiet ueeieues Deensle. cnCepes keÀle&=ÊJe SkeÀe®es, MeneCeHeCe, keÌue=Hleer,
ÒeefleYee ner SkeÀe®eer DeeefCe p³ee®³ee Debieer ³ee iees<ìeR®ee ceeiecetmener GlHeVe JneJe³eeme Depetve yeje®e
DeJeOeer Deens lees ³e e meeceL³ee&®³ee keÀle&=ÊJeeletve efveYeesiet Fef®ílees. meceÊJee®ee ne DeLe& peieele ©{ nesT Henele Deens DeeefCe l³eeletve®e peieele DeveskeÀ Jeeo
meO³ee ®eeuet nesle Deensle.

Decesefjk eÀe, DeeefÖeÀkeÀe, Dee@mì^sefue³ee DeeefCe keÀener DebMeer DeeefMe³ee ³esLeerue efvejefvejeUîee
JeeoebkeÀ[s Lees[s yeejkeÀeF&ves HeneJes. cnCepes YeeweflekeÀMeem$eebveer meef¬eÀ³e yeveJeuesueer Yetleo³ee ceveeMeer
yeeUietve, meceLe& ueeskeÀebveer DeeHeCe n esTve kesÀuesu³ee Iees³esF&ue. efveûees ueeskeÀeb®eer iegueeceefiejer®eer efmLeleer Heentve efuebkeÀve®ee lJesiegueeceefiejer®³ee Me=bKeuee lees[tve ìekeÀC³eemeeþer l³eeves mJek eÀer³eebMeermeg×e peesje®ee ue{e keÀjeJee. ns Heentve
ceve Deieoer ÒemeVe nesles. ue#eeJeOeer ueeskeÀ HeMegkeÀesìerletve DeeHeu³ee cetU ceeveJekeÀesìerle ³esTve yemeuesues
Heentve DeeHeu³ee Debieeleerue ceeveJelee KejesKej Deevebefole nesles. HeCe meO³ee D ecesefjkesÀle ®eeueuesuee ue{e munotes.in

Page 70

70Heeefnuee cnCepes `iegueeceefiejer ve<ì Peeueer Heeefnpes' ³ee IeesJewYeJe ÒeeHle Peeues Heeefnpes Demee oeJee efveûees ueeskeÀ meebiele Deens Demes efomesue DeeefCe ³ee oeJ³eeletve®e
DecesefjkeÀve peerefJeleeuee kegÀjle[Ceejs DeveskeÀ peefìue ÒeMve GlHeVe nesle Deensle.

meejebMe :
meceevelJee®³ee Iees nuueer®³ee meceevelJee®³ee IeesceeieemeuesHe Cee ne nkeÌkeÀ mecepetve l³ee®³ee Yeeb[JeueeJej mecelJee®³ee cegÐeeJej Flejeb®³ee yejesyejerves
megKemees³eer Je DeefOekeÀejeb®eer ceeieCeer nesle Deens. mJele:®es keÀener®e keÀle&=ÊJe vemelee ogmeN³eeb®³ee keÀle=&ÊJeele
Jeeìe ceeieCes ³ee meceÊJee®³ee veJ eerve DeLee&cegUs DeveskeÀ Jeeo efvecee&Ce Peeues Deensle. Yetleo³es®³ee Heesìer
meceLe& ueeskeÀebveer mJele:®e kesÀuesu³ee IeesJeeoebJe©ve ue#eele ³esF&ue. efuebkeÀveves ceeveJeles® ³ee ÒesceeHee³eer iegueeceefiejer ve<ì kesÀueer. HeCe Deelee
efveûees®³ee mecelJe DeeefCe yebOegYeeJe ³eeb®³ee ceeieCeerves DecesefjkeÀve peerJeveele DeveskeÀ ÒeMve GlHeVe nesle
Deensle.

SkeÀe J³eJemee³eeleu³ee ceb[UeRveer SkeÀ$e peceeJeb, efJe®eejefJe efvece³e keÀjeJee ner iees<ì keÀener
De³eesi³e Deens. meb mejkeÀej®eb cele veener. keÀejCe keÀejKeeveoej DeeefCe J³eeHeeN³eeb®³ee cenemebIee®³ee
cesUeJ³eeuee mJele: HebleÒeOeeve®e DeO³e#e cnCetve npej jenleele.

vecegvee ¬eÀ. 5
DeeHeu³ee jep³eele J³eeHe ejer DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ #es$eele cejeþer YeeDeÐeeHe keÀe nesT MekeÀle veener DeeefCe lees JeeHej keÀjeJe³ee®ee Peeu³eeme cejeþer YeeDeeefCe JeeefCep³e #es$eele efkeÀleHele megueYelesves JeeHej lee ³esF&ue nîee ÒeMveemebyebOeer Depetvener efJeJes®eve
keÀjC³ee®eer JesU DeeHeu³eeJej ³esles. peieele DeewÐeesefiekeÀ¢<ìîee pes mece=× DeeefCe Òeiele Peeuesues osMe
Deensle l³ee osMeebceO³es l³ee l³ee ueeskeÀeb®eer ceele=YeeJ³eeHeejer #es$eele JeeHejueer peeles. DeeefCe l³eecegUs meenefpekeÀ®e efJeMJeefJeÐeeue³eerve #es$eele JeeefCep³e DeeefCe
DeewÐeesefiekeÀ efJeÐeeMeeKeebceOetve l³ee l³ee osMeeleerue ceele=Yeepeelees. HeefM®ece pece&veer DeeefCe peHeeveceOeerue DeewÐeesefiekeÀ J³eJeneje®eer HeenCeer keÀjC³eekeÀefjlee iesuesu³ee
SkeÀe mebMeesOekeÀeuee lesLeerue DeefOekeÀeN³eebMeer DeeefCe keÀeceieejebMeer Fbûepeerletve yeesueCes DeMeke Ì³e Deens, Demes
Dee{Utve Deeues. keÀejCe lesLeerue yengleskeÀebvee Fbûepeer HeÀejmes ³esle veJnles DeeefCe l³eeb®ee meJe& J³eJenej
peHeeveer Yee#es$eele GÐeesie DeeefCe J³eeHeej Jee{JeeJe³ee®ee Demeu³eeme Fbûepeer Yee³eeGueì cejeþer Yee
GÐeesie DeeefCe JeeefCep³e #es$ee le - cnCepes Òel³e#e J³eJenejele DeeefCe l³eecegUs DeeHeesDeeHe®e
He³ee&³eeves efJeMJeefJeÐeeue³eerve JeeefCep³e DeO³eeHeveele - cejeþer ceeO³ecee®ee JeeHej keÀjlee ³esCes MekeÌ³e Deens
keÀe ³ee®es GÊej `nes³e' Demes®e þeceHeCes oslee ³esC³eemeejKes Deens. kesÀJeU cejeþer YeeDeefYeceeve Deens cnCetve `nes³e' Demes GÊej Deens Demes veJns. efpeLes efpeLes Òe³elveHetJe&keÀ DeeefLe&keÀ
J³eJenejele DeeefCe efJeMJeefJeÐeeue³eerve JeeefCep³e MeeKesle cejeþer®ee DeepeHe³e¥le p³eebveer JeeHej kesÀu ee,
l³eebvee DeeHeueer cejeþer YeeDemes Dee{Utve Deeues. munotes.in

Page 71

71meejebMe :
GÐeesie#es$eele cejeþer®ee JeeHej
jep³eele J³eeHeejer Je DeewÐeesefiekeÀ #es$eeble cejeþer®ee JeeHej keÀe nesle veener DeeefCe kesÀu³eeme
megueYelesves nesF&ue keÀe ³ee®eer DeÐeeHener ®e®ee& keÀjeJeer ueeieles. Òeiele osMeeble J³eeHeejer DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ
#es$eele ceele=YeeDeeJepeg&ve JeeHejleele. je<ì^er³e DeeefCe Deeblejje<ì^er³e #es$eele J³eeHeej Jee{ermeeþer Fbûepeer DeHeefjne³e& Deens
DeeefCe cejeþer De[®eCeer®eer Deens ner mecepetle ®egkeÀer®eer Deens. ns peHeeveceO³es J³eeHeej J³eJenejel e
peHeeveer®ee®e JeeHej neslees ³eeJe©ve keÀUsue. Òel³e#e J³eJenejele Je meenefpekeÀ®e efJeMJeefJeÐeeue³eerve
JeeefCep³e DeO³eeHeveele cejeþer®ee JeeHej MekeÌ³e Deens. keÀejCe DevegYeJe Demes meebielees keÀer cejeþer®³ee Debieer
Demes meeceL³e& Deens.

vecegvee ¬eÀ. 6
ceneje<ì^ jep³eeleerue peer efve³elekeÀeefuekesÀ - cnCepes owefvekesÀ, meeHleeefnkesÀ, Heeef#ekesÀ, ceeefmekesÀ,
$ewceeefmekesÀ Jeiewjs - ³eg×eHetJeea®³ee keÀeUele YejYejeìerle nesleer, leer ³eg× keÀeUele leMeer®e jeefnueer veenerle
DeeefCe ³eg×esÊej keÀeUele lej Hegveener. veJ³ee Jee®ekeÀ Jeiee&®³ee DeekeÀeb#ee efvejeUîee, DeefYe©®eer efvejeUer, l³ee®³ee %eevee®es mJe©Hener
efvejeUs®e. l³ee meJee&®ee efJe®eej k eÀ©ve peer Je=ÊeHe$es DeeHeues OeesjCe DeeKeleerue, l³eebvee®e ³eMe
efceUC³ee®ee mebYeJe HejkeÌ³ee efye´efìMe meÊesMeer mebûeece ne SkeÀ®e efJeHeg{eN³eebHeg{s ÒeecegK³eeves neslee. l³ee Heg{eN³eebveer mejkeÀej er Dev³ee³ee®es efveoe&ueve Je peveles®eer peeie=leer
keÀjC³eemeeþer pemes J³eeK³eevee®es oewjs keÀe{ues, lemes®e Je=ÊeHe$eeble uesKener efueefnues. yengleskeÀ osMeYekeÌle
mebHeeokeÀ nesles. DeeefCe yengleskeÀ mebHeeokeÀ osMeYekeÌle nesles. mebHeeokeÀer³e J³eJemee³e ne lesJne Oeboe veJnlee -
Oece& neslee; O³es³ee®eer meeOevee nesleer. meÊeer®es JeeCe neslee. npeejes ©He³eeb®es peeceerve Ye©ve, JeejbJeej
Ke[lej leg©bieJeeme meesmetve HeCe peveles®eer og:Kes JesMeerJej ìebieC³ee®es Oeeefj<ìîe keÀjCeejs kewÀkeÀ mebHeeokeÀ
efnbogmLeeveele efveHepeues. ceneje<ì^elener efveHepeues, Þeerceeved DejefJebo yeesme ³eeb®es `Jevos ceelejbce',
ceesleerueeue IeesFbef[³ee' efkebÀJee uees. efìUkeÀeb®ee `kesÀmejer' Je Òees. efMeJejeceHeble HejebpeHes ³eeb®ee `keÀeU' ner vegmeleer veeJes
DeeþJeueer cnCepes Je=ÊeHe$e J³eJemee³e ne Oeboe Deens keÀer Oece& Deens ns keÀes[s menpe Gueie[C³eemeejKes
Deens. `³ebie Fbef[³ee' ves lej ieebOeerpeeR®³ee mJeeleb$³e -mebûeecee®es Jeejs mJeosMeele Je HejosMeele efkeÀleer
KesUJeues ns Fefleneme Òeefme×®e Deens. p³eeuee ie[iebpe mebHeÊeer keÀceJeeJe³ee®eer Deens.

vecegvee ¬eÀ. 7
J³eekeÀjCe ne uesKeveeleerue cenÊJee®ee Yeeie Deens. DeefleHe efj®e³ee®ee Deens Demes cnìues lejerner
®eeuesue. J³eekeÀjCe ne Meyo G®®eejuee DeeefCe p³ee®³ee keÀHeeUeuee Deeþîee He[u³ee veenerle efkebÀJee [eskesÀ
þCekeÀe³euee ueeieues veener Demee ceeCetme efJejUe, J³eekeÀjCee®es keÀeìsjer kegbÀHeCe Deesueeb[u³eeefMe Jee³e
meeefnl³ee®ee veboveJeveele ÒeJesMe keÀjlee ³esle veener, efveoeve HejYeeefoJ³e Heej Hee[u³eeJee®etve Ieslee ³esCeej veener DeMeer ceev³elee Deens. `ye´ïeHeoer' vee®eC³eemeeþer ueesKeb[e®es
®eCes KeeJes ueeieleel e. YeeJeeìs, les ®eeJeCes DeeefCe He®eJeCes ner iees<ì yengleskeÀ ueeskeÀebvee FlekeÀer keÀþerCe Jeeìles keÀer, l³eeHes#ee `vekeÀes
leer veJeer' Yee munotes.in

Page 72

72 J³eekeÀjCee efMeJee³e HejYeeÒeYeglJeeueener `Meg× keÀmes yeesueeJes DeeefCe Meg× keÀmes efueneJes' ³ee®es efve³ece Deeues®e Heeefnpessl e Demesner
ceeveCeejs DemebK³e ueeskeÀ Deensle. DeeHeCe yeesuelees l³ee YeeJ³eekeÀjCe ns keÀener efJeMesl³ee®eÒeceeCes y eesuee³e®eer YeemeJe&meeceev³e mecepe Deens. cnCepes DeeHeCeekeÀ[s ©{ DemeCeeN³ee `J³eekeÀjCe' ³ee Meyoe®ee DeLe&
`efueefnC³ee®ee YeekeÀ#esle ³esT MekeÀle veener.

ner efueefnC³ee®eer Yeeve peeCeejs Meyo efle®³eele Demeleerue DeeefCe J³eJenejele ceev³elee e fceUeuesu³ee DeveskeÀ Meyoebvee efle®³eele
ceppeeJe Demesue, efle®³eeleueer efkeÀl³eskeÀ ©He J³eJenejele DeeefCe meboYee&le JeeHeju³ee peeCeeN³ee ©HeebHes#ee
JesieUer Demeleerue, efle®³eeleueer JeekeÌ³ej®evee DeeefCe Òe³eesie DeeHeu³ee yeesueC³eele Dee{UCe ele veenerle,
DeeefCe mejlesMesJeìer p³ee efueHeer®ee GHe³eesie keÀ©ve ner YeekeÀener OJeveer yeesueC³eele vemeleerue lej yeesueC³eele ©{ Demeuesu³ee keÀener OJeveeRvee l³ee efueHeerle mJeleb$e
ef®evns vemeleerue. J³eekeÀjCeeyeÎue meeceev³e ceeCemeeuee pees ojeje Jeeìlees lees yeesueYee³eeb®³eeleu³ee DeblejecegUs®e.

vecegvee ¬eÀ. 8
Fbûepeeb®³ee pegueceer jepekeÀejYeejeletve osMe cegkeÌle keÀjCes ne Del³eble cenÊJee®ee Y eeie neslee
lejer lees Debeflece keÀOeer®e veJnlee. mJeeleb$³e nJes Demeles les keÀesCeemeeþer? keÀMeemeeþer? ³ee mJeeleb$³ee®ee
ÒekeÀeMe kegÀþskegÀþs HemejCeej neslee? p³eeb®³ee Dee³eg<³eele DebOeejeefMeJee³e keÀener GieJeues®e veener,
l³eeb®³eemeeþer ner p³eesle ueeieCeej nesleer keÀe? Fbûepeeb®³ee, HesMeJ³eeb®³ee DeeefCe l³eeb®³eener DeeOeer®³ee
DeveskeÀ jep³emeÊeeb®³ee JesUer, pes DeeefCe peMee mJe©Heele nesles; l³ee®e ©Heele les Demetvener, yeoue
Ie[C³ee®eer MekeÌ³elee keÀMeer mJeerkeÀejCeej? p³ee Oece &Þe×ebveer, ®eeueerjerleeRveer, ©{erefjJeepeebveer,
keÀce&keÀeb[ebveer owJe -efve³eefleJeeoebveer, pevce -Hegvepe&vceebveer Je leLeekeÀefLele cenekeÀJeeRveer ceeveJe nleyeue.
HejeYetle DeeefCe ceeleerceesue kesÀuee neslee. l³ee GHeueyOe IeefìleebyeÎue nîee v eJ³ee mJeeleb$³ee®eer YetefcekeÀe
keÀe³e keÀjCeej nesleer? l³eeleuee G®®eeje®ee Yeeie, Dee®eeje®ee Yeeie DeeefCe HeÀueÞegleer ³eeb®es ÒeceeCe lejer
keÀmes þjCeej nesles? Deens l³ee DeJemLesle ns mJeerkeÀe©ve, peeieeflekeÀ #es$eele ceeveJeer Òeefle<þe Gb®ee JeCes
MekeÌ³e®e veJnles. cnCetve®e nîee iees<ìeRJej Þe×e þsJeCeejs, efve<þe oeKeefJeCeejs, yegef×ceble, efJe®eejJeble
DeeefCe jep³ekeÀlex Je l³eeb®es DeblemLe nslet HeejKetve leHeemetve IesC³ee®eer mJeeleb$³eÒeeHleerveblej®e KejerKegjer
iejpe efvecee&Ce Pe eueer DeeefCe ¬eÀebleer®es efJe®eej ©pet ueeieues.

osMeeuee mJeeleb$³ee®eer iejpe Demeles meJee¥efieCe GVeleermeeþer. meeceeefpekeÀ HeefjJele&veemeeþer ne
ue{e ue{efJeuee iesuee. l³ee®eer nceer efoueer iesueer. ceeCemee®ee cetueYetle nkeÌkeÀ cnCetve mJ eeleb$³e nJes Demeles.
pevcepeele DeefOekeÀej ueeYeC³eemeeþer DeeefCe les GHeYeesieC³eemeeþer les efceUJee³e®es Demeles. meceepeeleerue
meJe& IeìkeÀebvee DeeefCe mlejebvee SkeÀmebIe Debleie&le megmebIeìves®ee DeeefCe YekeÌkeÀce FnJeeoe®ee Hee³ee, meceeve
HeeleUerJej ÒeeHle keÀ©ve osC³ee®es keÀe³e& mJeeleb$³eeves Heej Hee[e³e®es Demeles. DeeefCe ns pej nesle vemesue,
Ie[le vemesue, lej mJeeleb$³e DeeefCe Hej®e¬eÀ nîee iees<ìer efYeVe ceeveC³ee®esner keÀejCe veener.

munotes.in

Page 73

73vecegvee veb. 9

ueleeJe=#³eebveer Deee fCe HeMegHe#eebveer yen©ve iesuesu³ee efvemeie&osJeles®³ee kegÀMeerle He[uesue ceePe les
ef®ecegkeÀue ieeJe ®ebHeeveiej! ®ekeÀesj, ®eelekeÀ, keÀesefkeÀUe YeejÜepe DeeefCe meejbie DeMee DemebK³e
Heef#ejepeeb®³ee ceOegj keÀuekeÀuee ìeveb Yeu³ee Heneìs peeie n esCeej iee³eer®³ee ngbyejþîeeyejesyej mekeÀeUer
jespe®³ee keÀeceeuee ueeieCeej. oesve Òenje®³ee jCejCel³ee JesUer keÀeobJee®³ee ieo& ieej íe³esle efveJeebleHeCe
efJemeeJeCeej. Ieìeb®³ee leeueye× DeeJeepeemen iee³eer yejesyej mebO³eekeÀeUer OegUer®es ueesU G[Jeerle
HejleCeej DeeefCe je$eer iebiee ceeles®³ee efkeÀve eN³eeJe©ve ³esCeeN³ee cebo efMeleue Jee³et uenjer DebieeJej HeebIe©ve
SKeeÐee efvejeieme DeYe&keÀe meejKes Meeble PeesHeer peeCeej ³ee ®ebHeeveiejerle ceePe les jc³e yeeueHeCe iesue! nes
De#ej#ee i esueb®e Oeveg<³eeletve SkeÀoe megìuesu³ee yeeCeemeejKeb les keÀOeer®e Hegvne ceeP³eekeÀ[b Hejletve keÀener
Deeueb veener.

HeCe l³ee®³ee vegmel³ee mce=leerveb®e iebieeceeles®e ef#eeflepeeHe¥le Hemejuesueb efJemleerCe& Hee$e ceeP³ee
[esUîeemeceesj GYeb De ens. Heeb{jì efveUîee HeeC³ee®e les ef#eeflepeeHe³e¥le Hemejuesue DeHeÀeì meece´ep³e
l³eeleu³ee HeeC³ee®³ee efyebot efyebotuee ceePee oeì Heefj®e³e Deens. ³ee®e iebieeceeles®³ee keÀener Hemejuesu³ee
Deesuemej JeeUt®³ee ceT ceT HeeþerJej OeeJeleevee ceePeer efveYe&[ ef®ecegkeÀueer HeeJeueb Gceìueer Deensle. ³ee
FLeu³ee DeJeKeU Jee³et uenjer ceer DebieeJej ueHesìerle Demeuesueb ceePe GÊejer³e DeveskeÀ JesUe
KeìîeeUHeCeeve G[Jet ueeJeueb Deens. DeeefCe cnCetve®e ®ebHeeveiejer®³ee DeeþJeCeer yejesyej®e ceer yee ueHeCeer
Heeefnuesueer ³ee keÀ[sHeemetve l³ee keÀ[sHe³e¥le Hemejuesueer iebieeceelee ceeP³ee [esUîeemeceesj GYeer jenles.

yeeueHeCe ns vesnceer®e jLeemeejKe Jeeìle Deeueb Deens. cegkeÌle DeeefCe Deefveye¥Oe keÀuHeveeb®es Iees[s
pees[uesuee SkeÀ mLewj jL e DemeeJee Deme ogjJej efomeCeejb iebies®e HeeCeer yejesyej kegÀþblejer efveUîeeYeesj
DeekeÀeMeeuee ìskeÀle Deens keÀe? ns HeenC³eemeeþer lees jLe efle®³ee DeieefCele ueeìeJe©ve HesÀjHeÀìkeÀe
cee©ve #eCeele ef#eeflepeeHe³e¥le®eer OeeJe keÀ©ve ³esF&.

meejebMe :
ueleeJe=#eebveer DeeefCe HeMegHe#³eebveer Demeb yen©Ce iesuesu³ee osJeleeb®³ee kegÀMeerle Demeuesue ®ebHeeveiej
ns ieeJe DemebK³e HeMegHe#eer efle®es Deensle. ieo& ieej íe³esle efveJeebleHeCe efJemeeJeCeej Lejeb®³ee leeueye×
DeeJeepeemen, iee³eer y ejesyej OegUer®es ueesU G[Jeerle HejleCeej DeeefCe je$eer Jee³etuenjer DebieeJej HeebIe©ve
SKeeÐee efvejeieme DeLe&keÀemeejKe Meeble PeesHeer peeCeejb ceePe yeeueHeCe iesue. iebieeceeles®³ee keÀeþer
Hemejuesu³ee Deesuemej JeeUt®³ee ceT ceT HeeþerJej OeeJel eevee ceePeer efveefYe&[ ef®ecegkeÀueer HeeJeueb Gceìueer
Deensle. ®ebHeeveiejer®³ee DeeþJeCeer yejesyej Heeefnuesueer ³ee keÀ[sHeemetve l³ee keÀ[sHe³e¥le Hemejuesueer iebiee
ceelee ceeP³ee [esUîeemeceesj GYeer jenles. yeeueHeCe ns vesnceer®e jLeemeejKe Je eìle Deeue Deens.

ÒeMve :
1) yeeueHeCeeuee keÀesCeleer GHecee efoueer Deens?
2) uesefKekesÀ®³ee celes ®ebHeeveiej ieeJe keÀme Deens?
3) ³ee GleeN³eeceO³es keÀesCel³ee veoer®ee GuuesKe Deeuesuee Deens?
4) uesefKekesÀ®³ee [esUîeemeceesj keÀe³e jenle?
munotes.in

Page 74

74vecegvee veb. 10

meJee¥ieerCe efJe®eej cnCepes mepe& veMeerue efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee efkebÀJee ce³ee&os HeefuekeÀ[s
efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee. ner meb%ee meJe&ÒeLece S[Je[& yeesvees ³ee lep%eeves 1967 ceO³e JeeHejele
DeeCeueer. mepe&veMeeruelee ef kebÀJee veeefJeC³ee®³ee ¢<ìerves efJe®eej ³ee He×leerle kesÀuee peelees.

J³eJemee³eeceO³es mecem³esJej ceele keÀjC³eemeeþer efkebÀJee DeMekeÌ³eÒee³e yeeyeer meeO³e keÀjC³eemeeþer
JesieUîee ¢<ìerves efJe®eej keÀ©ve efkebÀJee legce®³ee mHegÀleeas efkebÀJ ee keÀuHevesves mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer nîee
mebkeÀuHeves®ee GHe³eesie neslees.

mepe&veMeerue efJe®eejeceO³es mHe<ìHeCee mees[tve osCes. HeejbHeeefjkeÀ efJe®eej He×leer®ee l³eeie keÀjCes
DeeefCe ceveeleerue Deieesoj®³ee keÀuHeveeb®ee efJe®eej keÀe {tve ìekeÀCes F. meceeJesMe neslees. peeefnjele efJeHeCeve
ceeO³eces, ef[PeeF&ve F. #es$eele keÀefjDej keÀjC³eemeeþer mepe&veMeerueles®eer YetefcekeÀe DeefleMe³e cenÊJee®eer
Deens. veJeerve keÀuHevee MeesOeCes cnCepes mepe&veMeeruelee nes³e.

meJe&meeOee jCe yeeyeerkeÀ[s HeenC³ee®ee ¢<ìerkeÀesve yeouelees. efJe®eejMekeÌleer ÒeieuYe nesles. pegv³ee
mebkeÀuHevee mees[tve veJeerve mebkeÀuHeveeb®ee mJeerkeÀej keÀjCes cnCepes mepe&veMeeruelee nes³e. mepe&veMeeruelee ner
uebye©He efJe®eejMekeÌleer Je HeejbHeeefj keÀ efJe®eej MekeÌleerHes#ee JesieUer Deens. uebye©He efJe®eej MekeÌleerceO³es
ìHH³eeìH³eeves Heg{s peeleele. mepe&veMeeruelee uebye©He efJe®eejMekeÌleeruee He³ee&³e nesJet MekeÀle veener. keÀejCe
mepe&veMeerueleeceO³es oesvner®ee meceeJesMe Demelees. mepe &veMeeruelee veJeefveefce&leer keÀjCeejer Demeles.

uebye©He efJe®eejMekeÌleer efveJe[keÀ yeeyeeR®ee®e efJe®eej keÀjles. S[Je[& yeesvees ³eeb®³ee celes
mepe&veMeeruelee cevee®eer meJe³e DeeefCe cevee®ee ¢<ìerkeÀesve nes³e. DeMeer efJe®eej keÀjC³ee®eer H e×leer cnCepes
mepe&veMeeruelee.

meejebMe :
meJee¥ieerCe efJe®eej keÀjCes cnCepes mepe&veMeeruelee efkebÀJee efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee efkebÀJee
ce³ee&osHeefuekeÀ[s efJe®eej keÀjCes nes³e. ner meb%ee meJe&ÒeLece S[Je[& yeesvees ³ee lep%eeves meve 1 967 meeueer
JeeHejele DeeCeueer.

keÀesCel³eener mecem³esJej ceele keÀjC³eemeeþer DeMekeÌ³e yeeyeer meeO³e keÀjC³eemeeþer mHegÀleeaves
keÀuHekeÀlesves, keÀuHevesves mecem³ee mees[JeC³eemeeþer mepe&veMeeruelee cenÊJeHetCe& Deens. peeefnjele, efJeHeCeve,
ceeO³eces DeeefCe ef[PeeF&ve F. #es$eele keÀjerDej keÀjC³eemeeþer ner mepe&veMeerueles®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer
Deens.

ÒeMve :
1) mepe&veMeeruelee cnCepes keÀe³e?
2) mepe&veMeeruelee®ee JeeHej keÀesCel³ee #es$eele keÀefjDejmeeþer peemle neslees?
3) mepe&veMeerueles®ee efJe®eej keÀesCel³ee lep%eeves ceeb[uee?
4) mepe&veMeeruelee ner meb%e e keÀesCel³ee meeueer DeefmlelJeele Deeueer?
munotes.in

Page 75

75vecegvee veb. 11

Yeejlee®ee yengleskeÀ Yeeie ne Depegvener DeefMeef#ele, efvej#ej, ieefjye, efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele
Deens. Yeejlee®³ee yengleskeÀ jep³eeceO³es efkeÀl³eskeÀ efm$e³ee DeeHeu³eeuee cegueiee Peeu³eeJej®e DeeHeues peerJeve
HeefjHetCe& Peeues Demes ceeveleele. efkeÀl³eskeÀ efm$e³ee cegueer nesC³eeHes#ee cegue®e vekeÀes Demesner ceeveleele. ³ee
yeeyeleerle mec eepeele DemebK³e iewjmecepe Dee{Utve ³esleele. ³eeuee Jejerue keÀejCe keÀejCeerYetle Deensle. ³ee
iewmecepegleer ieefjyeer, DeefMe#elelee, ngb[e Jeiewjs keÀejCeecegUs efvecee&Ce nesleele. cegueiee Je cegueieer ³eeb®³ee ceO³ es
Demeuesu³ee YesoYeeJeecegUs ef m$e³ee meg×e DeeHeu³eeuee cegueieer vekeÀes®e ³ee celee®³ee yevele ®eeueuesu³ee
Deensle.

l³eebvee Demes Jeeìles keÀer pes DeeHeu³ee Jeeìîeeuee Deeues lemes DeeHeu³ee cegueer®³ee Jeeìîeeuee ve
³esJees. Demee efm$e³ee efJe®eej keÀjleele.

meesveesûeeH eÀer Kejslej yeeuekeÀeb®es jesie efkebÀJee Flej keÀener oesefJekeÀefmele kesÀueer Hejblet ³ee He×leer®ee JeeHej yeeuekeÀe®es efuebie DeesUKeC³eemeeþer kesÀuee peeJet ueeieuee.
DeeefCe l³ee efm$e³eebvee peemle cegueer Demel eerue DeMee efm$e³ee cegueiee Deens efkebÀJee veener ns Heent ueeieu³ee.
ieYe&Heele keÀ©ve IesT ueeieu³ee Je ³ee He×leer®ee iewjJeeHej meg© Peeuee.

meceepeele cegueer®es veieC³e mLeeve Je meesveesûeeHeÀer®ee JeeHej Jee{u³eeves oj 1000 Heg©945 efm$e³eeb®es ÒeceeCe 1991 meeueer nesles. les 2001 meeueer 927 FlekesÀ Peeues. kesÀjU ceO³es cee$e
efm$e³eeb®es ÒeceeCe Heg©
YeejleeceO³es ieYe&Heelee®eer mebK³ee ÒeefleJecnCetve DeveskeÀ ³eespeveeb®eer efveefce&leer Peeueer lemes®e 13 HesÀye´gJeejer 2003 jespeer ÒemegefleHetCe& efuebie efveoeve
®ee®eCeer keÀe³eoe Deceueele DeeCeuee. ne keÀe³eoe meesveesûeeHeÀer®ee iewjJeeHej ìeUC³eemeeþer kesÀuee iesuee. ³ee
keÀe³eÐeevegmeej ³ee keÀe³eÐee®es GuebIeve keÀjCeeN³eeme 3 JekeÀesCeer ³ee keÀeceemeeþer ceole keÀjsue l³eeueener 3 JeYe=Cenl³ee yeboer keÀe³eoe mebcele Peeuee Deens.

meejebMe :
meceepeeleerue cegueer DeeefCe cegues ³eeceOeerue iewjmecepegleer ogj keÀjC³eemeeþer meceepeeceOeerue
oeefjêîe, ngb[e, DeefMeef#elelee ©{er HejbHeje nîee otj keÀjJ³ee ueeieleerue. keÀejCe ³ee keÀejCeecegUs ceefnuee
cegueeruee ìeUleele. DeeefCe meesveesûeeHeÀe r meejKes leb$e nîee®ee JeeHej cegueeR®es ÒeceeCe IeìC³eeme keÀejCeerYegle
þjles. ³ee®ee JeeHej yeeUeuee jesie efkebÀJee oesJeeHej efuebie DeesUKeC³eemeeþer kesÀuee peele Deens. l³eeceg Us cegueeRvee pevceeDeieesoj®e cee©ve ìekeÀleele.
l³eecegUs 1000 Heg©
³eeJej GHee³e cnCetve 2003 jespeer ÒemegleerHetJe& efuebie efveoeve ®ee®eCeer keÀe³eoe kesÀuee. lemes®e
Ye=Cenl³ee yeboer keÀe³eoe. efuebieefveoeve ®ee®eCeer keÀe³eÐee®es GuuebIeve keÀjCeeN³eeme 3 Je10,000 He³e¥le ob[
munotes.in

Page 76

76ÒeMve :
1) cegueer®es ÒeceeCe IeìC³eeceeies keÀesCeleer keÀejCes Deensle?
2) meesveesûeeHeÀer®ee cegK³e GÎsMe keÀesCelee?
3) efuebieefveoeve keÀe³eoe keÀesCel³ee meeueer kesÀuee iesuee?
4) ÒemegefleHetJe& efuebieefveoeve keÀe³eÐee®es GuuebIeve keÀesCeleer efMe#ee YeesieeJeer ueeieles?

vecegvee veb. 12

DeekeÌkeÀeve DeveskeÀ JesUe meebefieleuesueer efleUe®eer iees<ì ceuee Dee þJee³e®eer DeOetveceOetve.
DeekeÌkeÀe®³ee yeesueC³eele®e veJns lej l³eeb®³ee J³eJenejelener leerU ³ee³e®ee leer efleUeuee ef®ekeÀìtve
yemee³e®eer DeeefCe ceer megìkeÀe keÀ©ve IesC³ee®ee Òe³elve keÀje³e®ees. SkeÀoe ceer ceeP³ee cegueeuee Yeejer
efkebÀceleer ®eer HeBì DeeCeueer lesJne leer cnCeeueer keÀMeeuee Yeejer I³ee³e®eer SJe{er? ceePeer ieeJeekeÀ[®eer
veeleJeb[ yeIe efkeÀleer meeOeer jenleele. l³eeb®ee yeeHe legP³eemeejKee efceUJelee veener vee.

DeekeÌkeÀe®eb ns yeesueCeb yej®e keÀener meebietve efMe keÀJetve pee³e®eb. ceer YeeJee®³ee cegueeb®eener efJe®eej
keÀje³e®ees DeOetveceOetve HeCe meelel³eeveb efJe®eej keÀjC³eeme ceuee ceePee DeLe&mebkeÀuHener ceev³elee osle
veJnlee. SkeÀoe efce$e Deeues nesles. pesJeCee®ee yesle kesÀuee neslee l³eeb®³eemeeþer oer[ efkeÀuees ceìCe DeeCeueb.
neleeleueer ke@Àjerye@ie yeIegve DeekeÌkeÀeve efJe®eejue, efkeÀleer DeeCeuebme ceìCe! efce cnCeeuees oer[ efkeÀuees.

³eeJej efle®ee ueies®e ÒeMve SJe{b ceìCe KeeJetve Deele[ keÀe³e meesv³ee®e nesle? peemle
Keeu³eeJej He ®ee³euee keÀþerCe peele.

DekeÌkeÀe®ee ÒeMve KeìkeÀe³e®ee ceuee leer keÀener®e keÀ© osle veener? cegueeuee keÀHe[s DeeCet osle
veener ceìCe KeeJet osle veener. Deeby³ee®³ee nbieeceele ner Deebyes efkeÀleer I³ee³e®es ns efle®e þjJele Demes.
Heesjeuee ®ee @keÀuesì efkeÀleer ©He³ee®eb Iesleue nsner efJe®eejles. DeveskeÀJesUe ceuee jeie ³ee³e®ee.

³eeJej leer cnCeeueer, legP³ee ueneveHeCeer DeeHeCeb oesIeb jespeieejeuee iesuees DeeefCe efoJemeYej
jeyeuees lej HeÀkeÌle ®eej Hee®e ©He³es efceUe³e®es. FLe leg Pee Heesjiee lej one ©He³eeb®³ee ®ee@keÀuesì®³ee
SkeÀ®e Ieeme keÀjlees leguee ceeie®eb efoJeme keÀmeb veener DeeþJele.

meejebMe :
DeekeÌkeÀe efle®³ee YeeJeeuee efleUe®eer iees<ì meebiee³e®eer. efleuee efleUe®eer meejKeer DeeþJeCe
³ee³e®eer. lemes leer J³eJenejelener efleUe®ee JeeHej keÀjles. YeeT efkebÀceleer®eer HeBvì IesJetve ³eslees, lesJne
DeekeÌkeÀe cnCeles efkeÀ SJe{îee efkebÀceleer®eer HeBvì keÀMeeuee DeeCeueer DeeefCe lesJne efle ieeJeekeÀ[erue ceePeer
veeleJeb[ yeIe keÀM eer meeOeer jenleele mee bieles keÀejCe l³eeb®ee yeeHe peemle efceUJelee veener vee. DeekeÌkeÀe®e
yeesueCe KetHe keÀener meebietve DeeefCe efMekeÀJetve pee³e®eb. DekeÌkeÀe®ee ÒeMve DeveskeÀoe KeìkeÀe³e®ee ceuee leer
keÀener®e DeeCet osle vemes.

meebiee³e®eer legP³ee ueneveHeCe er DeeHeCe oesIe jespeieejeuee iesuees. efoJemeYej jeyeuees lej HeÀkeÌle
®eej Hee®e ©He³es efceUe³e®es leguee ceeie®e efoJeme keÀme veener DeeþJele.
munotes.in

Page 77

77vecegvee veb. 1 3

ne mJeje®ee jepenbme kegÀþu³ee yesMeg×er®es ieeCes ieele jeefnuee³e? [esueCeeje ceesþ e®e
Yeei³eJeeve! [esueCeejener nìle veener DeeefCe ieeCeejener nìle veener. DeMeer cewHeÀerue jbieueer³e DeeefCe GYee
ceneje<ì^, osMeesosMeerís jefmekeÀ l³ee yesMeg×er®³ee ieeC³ee®eer lebêer cees[C³eemeeþer, lebêer cees[uesueer
[esueC³eemeeþer efpeJee®es k eÀeve keÀ©ve Òeefle#ee keÀjleensle. kegÀþu³eener #eCeeuee leer yesMeg×er®eer lebêer
cees[sue, Deece®es yeeueiebOeJe& Hegvne Deece®³eele l³ee Yeeieceive ®esnN³eeves Hegvne ³esleerue. Deepener les
Deece®³eele®e Deensle, HeCe SKeeÐee efJemejYeesUîee keÀueeJeb leemeejKes yesMeg×er®³ee ieeC³ee®es megj DeeUJeerle
He[tve Deensle. Ke[e ceeje³e®ee®e Peeuee lej ns JeekeÌ³e pemeb les Hegvne Hegvne JesieJesieUîee jbieebveer
YeeJeveelcekeÀ keÀjerle, yeefIeleuesues meebieleele, ceesþîee Deelceer³elesves meebieleele. Denes ns yeefIeleuesues ueeskeÀ
kesÀJeU meebieleele Demeb veJns les Òel³e#e l³ee keÀeU®ee lees jbieceb®eeb®ee megJeCe&keÀeU [esUîeemeceesj GYee
keÀjleele. les HeìkeÀve yeesuetve peeleele ns SkeÀ®e JeekeÌ³e... ns SkeÀ JeekeÌ³e yeeueiebOeJee&veer yeesuele jeneJeb ,
keÀe³e ³ee JeekeÌ³eeuee cepee osleele les, Denene! ceuee Jeeìleb ner yesMeg×er®eer cewHeÀue l³ee®e lebêerle les
jbieJeleensle. ís ís jbieJeleensle veJns, cewHeÀue DeMeer oeìie®®e Yejueer³e, OegHee®ee Jeeme ojJeUlees³e,
Òel³eskeÀ ieeC³ee®eer DeeueeHe meie Uîee peieeleu³ee GÊeceesÊece Heefjceleebveer Ye©ve iesueer³e. l³ee cewHeÀerueerle
mJeje®³ee Oeeje Deesmeb[leensle. Debies efYepeueer mJejOeejebveer pees kegÀCeer Yeei³eJeeve jefmekeÀ l³eeb®³ee
yesMeg×er®³ee [esUîeebmeceesj yemeuesuee Demesue lees Demee l³e e mJejebveer efYepetve iesuee Demesue. yeeueiebOeJe&
l³eeuee efJe®eejerle Demeleerue keÀe? HeCe ³ee keÀueeJeblee®³ee lees mJeYeeJe®e veJns. efkeÀleer [esueCeej. ne
ÒeMve®e l³eeb®³ee ceveele ³esCeej veener. keÀOeer®e ner MebkeÀemeg×e [eskeÀeJeCeej veener. e fkeÀleer [esueCeej? ís!
[esuee efkeÀleer les! ieeCes SskeÀe! Heesì Ye©ve [esUe osJee! DeeefCe ceuee Jeeìles Deepe Òel³e#e l³eeb®³ee ³ee
cewHeÀerueer®ee jefmekeÀ HeengCee lees osJe®e DemeeJee.

keÀesCee SkeÀe keÀJeerves cnìues Deens keÀer, Ie[îeeUe®eer p eer efìkedÀ efìkedÀ ®eeueles leer YeefJe<³e
keÀeUe®³ee Ke[keÀeuee yemele Demeuesues efíVeer®es yeejerkeÀ yeejerkeÀ IeeJe®e nesle. ner efíVeer DeKeb[ ®eeuet
Demeles DeeefCe YeefJe<³ekeÀeUe®ee ne ne cnCelee YetlekeÀeU yevetve peelees. DeeHeCe Yetle, Jele&cee ve DeeefCe
YeefJe<³e DeMeer leerve keÀeUe®eer veeJes meebielees. HeCe ³ee eflevnerHewkeÀer ceOeu³ee keÀeUe®eer jsDel³eble efve©bo Demeles. YetlekeÀeUe®es HejìeskeÀ keÀesCeer ner Heeefnuesues veener DeeefCe YeefJe<³e keÀeUe®es
Hejìeske Àner keÀesCeeuee efomesue Demes Jeeìle veener. HeCe Heg{tve OeeJele ³esTve YeefJe<³ekeÀeU Yetleele efJeueerve
nesle Demelees DeeefCe ns efJeueervekeÀjCe JneJe³eeme pesJe{e Lees[emee JesU ueeielees. lesJe{îeeuee®e Jele&ceeve
keÀeU ns veeJe Deens. SKeeÐee Òe ®eb[ OeyeOey³ee®es ef®e$e [esUîeebHeg{s DeeCeeJes. HeJe&lee®³ee efJemleerCe&
HeþejeJej Hemejuesuee DeeefCe HesÀmeeUCeeje HeeC³ee®ee ÒeJeen [eWiejeJe©ve Keeueer keÀesmeUlees DeeefCe ceie
Keeue®³ee Ke[keÀebletve lees OeeJele megìuee. cnCepes lees Yetle nesle es, HeCe l³eeuee keÀesmeUe³euee pesJe{e
Lees[emee DeJeOeer ueeielees, lesJe{e®e Jele&ceeve yevelees. DeMeer ue#eeJeOeer Jel³eele keÀe³e Deens, ns HeenC³ee®eer F®íe ceeveJeuee DeeHeesDeeHe®e nesles DeeefCe l³eenerHes#ee l ³eele þsJetve
IesC³eemeejKes keÀe³e Deens, ns Heentve IesC³ee®eer F®íe lej kesÀJeU DeveeJej®e Demeles.

meejebMe :
keÀe³eoe HeeUe ieleer®ee...
Jele&ceeve, Yetle DeeefCe YeefJe<³e ns ceeveJeer peerJeveeleerue leerve ÒecegKe keÀeU nesle. keÀeU FlekeÌ³ee
Jesieeveb OeeJele Demelees keÀer, YeefJe<³ekeÀeU Heg{tve ³esTve Yetleele kesÀJne efJeueerve neslees, ns mecepelener veener.
³ee efJeueerveerkeÀjCeeme pesJe{e Lees[e JesU ueeielees l³eeuee®e Jele&ceevekeÀeU cnCeleele. l³ee®eer J³eeHleer ner
DeefleMe³e De©bo Demeles. YeefJe<³e DeeefCe Yetlee®eer ìeskeÀ efomele vemeu³eeves l³ee De%eeveele [eskeÀeJeC³ee®eer munotes.in

Page 78

78Je efJeMesceeveJeer ceveeuee DeefveJeej F®íe D emeles.

vecegvee ¬eÀ. 1 4
ueeskeÀceev³e DeeefCe cenelceepeer ³eeb®³eeefJeefveueeJetve meJee¥me yeIeles. l³eeiee®es Lecee&ceerìj ueeJetve meJee¥me yeIeles. ³ee oesvner keÀmeesìerle pees Glejuee,
l³ee®es Jes[ efleuee ueeieles. l³ee ceneHeg©
ueeskeÀeb®³ee ceveeJej ns oesve iegCe þmeefJeC³eemeeþer ³ee Yeejle JeDeens. HeeefJe$³ee®eer MebkeÀe ³eslee®e jece meerles®ee l³eeie keÀjlees. DeeHeu³ee HeeefJe$³ee®ee Yebie nesF&ue. ³ee
Yeerleerves jpeHetle jceveer peerJevee®³ee nesUîee HesìJeerle. HeeflecejCeeveblej DeeHeu³e euee leveceveOeveeves HeefJe$e
jenlee ³esF&ue keÀer veener. ³ee MebkesÀves efm$e³ee Heefleyejesyej nmele nmele ef®elesJej ®e{le Je pJeeueebvee efceþer
ceejerle...! leer pJeeueebvee efceþer vemetve HeeefJe$³eeuee efceþer nesleer! metjoemeer®es keÀceUemeejKe s keÀceveer³e
[esUs Heentve SkeÀe m$eer®³ee ceveele Jeemevee efvecee&Ce Peeueer. ns metjoemeebvee keÀUlee®e l³eebveer DeeHeues [esUs
keÀeHetve keÀe{ues!

jece jepee neslee. l³ee®es GoenjCe pevelee [esUîeemeceesj þsJeCeej. ³eLee jepee leLee Òepee ner
cnCe®e Deens. cnCetve®e jepeeJej DeHeej peyeeyeoejer Deens. Yeejle JeGoenjCe keÀOeer efJemejlee keÀecee ve³es. jeceeves HejekeÀe<þe ieeþueer O³es³ee®³ee HeeefJe$³eemeeþer ueeskeÀeb®eer
HeeefJe$³eeJej®eer Þe×e DeefJe®eue je neJeer cnCetve Demee l³eeie pevelee jenerue Je Heeneruener. lesJne®e l³ee
HeeefJe$³ee®eer cenleer Lees[er Lees[er yengpeve meceepeeuee keÀUsue SjJner veJns.

meejebMe :
HeeefJe$³ee®eer cebnleer
l³eeie DeeefCe ®eeefj$³e ³ee keÀmeesìerJej ceesþsHeCee H eejKeuee peelees. cenelceepeer DeeefCe
ueeskeÀceev³e efìUkeÀeb®³ee ceesþsHeCee®eb jnm³e cegK³ele: ns®e nes³e. ueeskeÀeb®³ee ceveele ns iegCe
þmeefJeC³eemeeþer Òee®eerve ûebLeeceO³es l³eeb®ee GoesGoes kesÀuee Deens. jecemeerles®ee l³eeie jpeHetle jceCeer
efkebÀJee metjoeme ³eeb®³ee ®eeefj$³eeJe©ve HeeefJe$³ee®eer cenleer keÀUles. Demee l³eeie pesJne pevelee Heenerue
lesJne®e HeeefJe$³ee®eer cenleer pevelesuee Heìsue Je efle®eer HeeefJe$³eeJejerue Þe×e {UCeej veener.

vecegvee ¬eÀ. 1 5

ceeCemeeveb DeesþeMe er vesuesuee Dece=lee®ee H³eeuee efve³eleeruee DeveskeÀoe HeenJele veener. SKeeÐee
®esìkeÀerCeermeejKeer leer De®eevekeÀ ÒekeÀì nesles. DeeefCe #eCeeOee&le l³eeuee YeesJeleeue®³ee OegUerle G[Jetve
osles. efJeMJee®³ee l³ee efJejeì ®e¬eÀele ceeveJee®es mLeev e keÀe³e?

³ee peieele og:Ke ceveg<³ee®³ee Hee®eJeeruee Hegpeuesues Deens. Òel³eskeÀe®³ee Dee³eg<³eele les
efvejefvejeUer ©He IesTve ³esle. mJeHveYebie ne ceeCemee®ee keÀe³ece®ee meesyeleer Deens. HeCe ceeCemee®es ceesþsHeCe
DeeHeu³ee Jeeìîeeuee Deeuesue b meejb og:Ke meeOetve veJeerve mJeHve HeenC³eele Deens. neueneue He®eJetve
Dece=lee®ee MeesOe IesC³eele Deens. Yeive mJeHveeb®³ee legkeÀ[îeebvee keÀJeìeUtve, He®eJetve yemeC³eemeeþer ceveg<³e
pevceeuee Deeuesuee veener. ceeveJee®eb ceve kesÀJeU YetlekeÀeU e®³ee meeKeUob[eveer keÀjkeÀ®etve yeebOetve þsJelee munotes.in

Page 79

79³esle veener l³eeuee YeefJe<³ee®³ee ie©[ HebKee®es Jejoevener ueeYeuesues Deens. SKeeob mJeHve HeenCes, les
HegÀueefJeCes les mel³eme=<ìerle GlejeJes cnCetve Oe[He[eJes l³ee Oe[He[eruee Deevebo uegìCes De eefCe ogoxJeeves les
mJeHve Yebie HeeJeues lejer l³ee®³ee legkeÀ[îeeJe©ve jkeÌleeUuesu³ee Hee³eebleer ogmeN³ee mJeHveeceeies OeeJeCes ne
ceeveJeer cevee®ee Oece& Deens. ceveg<³ee®³ee peerJeveeuee DeLe& ³eslees lees l³eecegUs.

meejebMe :
ceeveJeer cevee ®ee Oece& ceveg<³ee®es mLeeve ³ee efJeMJee®ee efJejeì HemeeN³eele Deieoer®e veieC³e Deens.
ceeCetme ne jb[ IesTve pevceeuee ³eslees DeeefCe j[ þsJetve®e peelees. cnCepes®e peerJeveele DeHeefjne³e&
Demeuesueer ner og:Ke menve keÀ©ve veJeveJeerve mJeHve Heen C³eele ceveg<³ee®eb ceesþsHeCe Deens. efkebÀyengvee mJeHve
HeenCeb, leer HegÀueJeCeb, mel³ee®eer Hegle&lee nesC³ee®ee DeeìeskeÀeì Òe³elve keÀjCeb, l³ee Oe[He[eruee Deevebo
®eeKeCeb ³eele®e peerJeveeleuee Deevebo meeceeJeuesuee Deens. l³eecegUs®e peerJeveeu ee DeLe& ÒeeHle neslees.

vecegvee ¬eÀ. 1 6
Heeueer efnue®³ee Hee@Me Jemleerle [e@keÌìj Meeceveer HetJeea®e HeÌue@ì IesTve þsJeuee neslee. lees l³eebveer
efveuecemeeþer GIe[tve þsJeuee. l³eele G®®e Òeleer®es HeÀefve&®ej nesleb. HeÌue@ì®ee ne@ue lej SDej kebÀ[erMevme
kesÀuesuee neslee. ne@ue®³ee íleeuee ÒekeÀeMee®eer Pegbyej ueìkeÀle nesleer. [e³eefvebie©ce, yes[©ce meejer
pe³³ele le³eejer nesleer. HeÌue@ì®eb [skeÀesjsMeve íeve kesÀuesueb nesleb.

efveueceveb lees HeÌue@ì Heeefnuee ve leer ®eefkeÀle Pee ueer. l³ee HeÌue@ìceO³es DeeefCe yemeblejepe®³ee Hes[j
jes[®³ee HeÌue@ìceO³es yej®e meec³e nesleb. HeÀkeÌle l³ee HeÌue@ìceO³es yemeblejepe®eer ÒesceU efHel³ee®eer cee³ee
efceUeueer nesleer. Deelee ³esLes Òesce efceUCeejb nesle.

yes[©ceceO³es oesve Deej mes nesles. les meceesjemeceesj nesles. SkeÀe DeejMeemeceesj GYeb jeefnueb keÀer
ogmeN³ee DeejMeele Òeefleefyebye efomee³e®eb. SkeÀ®e Òeefleefyebye oesvner DeejMeele neue®eeue keÀje³e®eb. ceie mleyOe
Jne³e®eb. SkeÀceskeÀebkeÀ[ ìkeÀ ueeJetve yeIele yemee³e® eb. SkeÀe DeejMeemeceesj efveuece GYeer nesleer. efle®³ee
DebieeJej efle®ee DeeJe[lee Hebpeeyeer [^sme nesslee. DebieeJej Dees{Ceer veJnleer. leer DeeHeu³ee ®esnN³ee®ee ceskeÀHe
Heenle nesleer. jmeoej êe#eemeejKes efle®es Deesþ, l³eeJej efueHeefmìkeÀ®eer u eeueer Hemejueer nesleer. leUnele
DeeefCe Hee³e cesnboerveb jbieuesues nesles. l³eele ceWoer®eer ve#eer iegbleyeU keÀ©ve iegbHeÀueer nesleer. Hee³eele HeQpeCe
nesleer. HeeTue ìekeÀleevee l³eeb®ee veeo Gþle neslee. l³ee DeeJeepeeJej leer keÀyegleje®³ee Leeì ele HeeJeueb
ìekeÀle nesleer. leer ©HeieefJe&lee nesleer.leMeer®e ceoefvekeÀe nesleer. l³ee HeÌue@ìceO³es efle®³ee MJeemeeveb megiebOe
GOeUle neslee. [e@keÌìjeveer meeje efvepeeceer Leeì l³ee HeÌue@ìceO³es GOeUuee neslee. l³eeb®ee oyeuesuee
Me=bieej, oyeue sueer DeemekeÌleer l³ee HeÌue@ìceO³es GOeUueer nesleer. pes vebefoveerkeÀ[tve efceUle veJnleb les
efveuecekeÀ[tve efceUCeej nesles. vebefoveer®eb meespJeU ©He l³eebvee YeeJe[b Jeeìle nesleb. l³eele KecebieHeCee
veJnlee. vebefoveer megboj nesleer. Mejerjeve b Heg<ì nesleer. HeCe efle®³eele meskeÌme DeefHeue veJnleb, DeeJneve
veJnleb. ³eeTueì efveuece nesleer. efle®³eele legHeÀeve nesle. JeeoU nesleb. l³eele leer peJeeve nesleer. cegue ve
Peeu³eeveb efle®³ee Mejerjeuee Mes
Òemlegle GleeN³eele Hee ueer efnue®³ee Jemleerleerue HeÌue@ì®es JeCe&ve keÀ©ve [e@. Meeceveer DeeHeueer
ueQefiekeÀ le=Hleer HetCe& keÀjC³eemeeþer DeeCeuesu³ee efveuece DeeefCe vebefoveer oesIeeb®eer leguevee kesÀueer Deens.
l³eeleerue efveuece ner peJeeve Je efle®ee [ewueoej yeeb Oee neslee. vebefoveer ner l³eeb®eer yee³ekeÀes Demeueer lejer
efle®³eele meskeÌme DeefHeue veJnlee l³eecegUs [e@. Meeceveer DeeHeueer F®íeHegleea efveuecekeÀ[s J³ekeÌle kesÀueer. munotes.in

Page 80

80vecegvee ¬eÀ. 1 7

ogmeN³ee efoJeMeer Heefnu³ee®e Smeìerves ceemleje®ee Le esjuee cegueiee ³eMeJeble leeuekeÌ³ee®³ee ieeJeer
peeC³eeme efveIeeuee. veoerJej®ee Hegue Deesueeb[tve lemeb®e Heg{b oer[ -oesve cewue iesueb keÀer DejieesU ueeies.
efleLes leeuekeÌ³eentve ³esCeejer je$eer®eer MesJeì®eer Smeìer Jemleeruee ueeies. leer®e cei e ogmejs efoJeMeer mekeÀeUer
meeleuee megìs. leer ieeþC³eemeeþer ³eMeJeble meìkeÌ³eeveb HeeJeueb G®eueerle neslee. ®eeuelee -®eeuelee ceveele
efYejefYejlesue efleIeejveer jeleer Oe©ve vesueb³e keÀe³e Peeueb Deemebue keÀ®esjerle? ceejueb Deemeueb? efleIeebve e
keÀeue jeleer Oe©ve vnsu³eeJej ceeIeejer nuekeÀuueesU GmeUuesuee... yee³eeceevmeeb®³ee [esUîeeleueb HeeCeer
KeUe³ed vnJeleb, keÀe kegÀCee®³ee [esUîeeuee [esUe ueeiee³ed vnJelee... jeleer kesÀu³eeueb pesJeeCeyeer kegÀCeer
yee³ee³ed veJnleb. meejer®e ef®el eeieleerle... l³eecegUs Yeieeìe³euee®e ³eMeJebleeuee efHeìeUuesueb nesleb... mebieì
meele-Deeþ YeekeÀN³ee®eb keÀ[eHe efve l³eeJej YejHesì lesue ve keÀeboe Ieeuetve leJ³eele Hejleuesueer megkeÌkeÀer
[eU... ceep³ee nebìîee®³eeveer, je®®eb GHeeMeer DeveesMeer ef®eueìe®³ee Keesueerle Hee[ueb Deemebue
meeN³eemveer! cnCeleb DeeF&veb pesJeCee®eb ieìjb yeebOeue nesleb DeeefCe He³eueer iee[er ®egkebÀue megì ueewkeÀj®e
cnCetve Iejeleveb GmkeÀìueueb nesleb...

DeO³ee& leemeele®e Jeeì mejueer DeeefCe DejieesU Deeueb. lesJne GieJeleeruee PeW[g HegÀueu³eeiele
Peeueb nesleb -meejb ueeueced ueeue... MeeUsHeg{erue HeìebieCeele PeW[eJebovee®³ee keÀeþerpeJeU Smeìer
Leebyeuesueer. Deeþ -one efmeìe ³esTve yemeuesu³ee. keÀener HeìkebÀ efve meemejer veeboe³e ®eeueuesueer
ceeIeeje rvener efomeuesueer, efle®³eemebieì keÀevegu³ee®eer ogj[er IesTve yeesueJee³euee Deeuesu³ee cegjeUerner
efomele neslee... [^e³eJnj -kebÀ[keÌìj kegÀþ efomele veJnles; lesJne les meceesj®³ee jsCegkeÀe ìer neTme ³ee
JeeJeYej ©boer®³ee yees[e&®eb DeesPeb [esF&J ej IesTve GY³ee Demeuesu³ee kebsÀyeUieleer íHeje®³ee ne@ìsueele
®ene-Yepeer neCee³euee iesues DemeeJesle, Demee efJe®eej keÀ©ve ³eMeJeble SkeÀe efjkeÀec³ee meerìJej yemeuee
DeeefCe efKeMeeletve ®eb®eer keÀe{tve Heeve peceJeg ueeieuee...

meejebMe :
Òemlegle GleeN³eele ceemleje®ee Leesjuee cegueiee ³eMeJeble ne Hejleer®³ee Heefnu³ee Sme.ìer meeþer
Demeuesueer l³ee®eer Oe[He[ ³ee®es JeCe&ve kesÀues Deens. l³eeuee Iejeletve efouesu³ee [yy³eele YeekeÀN³eeb®e
keÀ[eHe Je l³eeJej YejHesì lesue Ieeuetve Hejleuesu ee keÀeboe Demes JeCe&ve Deens. uesKekeÀeves Deepegyeepeg®eer
JeeleeJejCe efveefce&leermeg×e kesÀueer Deens.

vecegvee ¬eÀ. 1 8

³ee meeN³ee ÒekeÀjCeele YejcegDeCCee®eer nej Peeueer nesleer... keÀe³eÐee®³ee DeeOeej IesTve
ceemlejves yeepeer GueìefJeueer nesleer. Heesefuemeeb®³ee IeMeele Hee®e -mene npeej Deesletve ner keÀener®e GHe³eesie
Peeuee veJnlee. FlekebÀ meejb jecee³eCe Ie[tvener Hejle HetJeeameejKeer cegU HeoeJej efmLeleer Peeueer nesleer...
HegJeeameejKeer®e ©keÌkeÀer yeeHee®³ee Iejele efKeÊeHele He[ueer nesleer DeeefCe p³ee®³eecegUs ns meejb Ie[ueb, l³ee
efMejH³eeuee ³ee®eer keÀener®e PeU ueeieuesueer veJnleer... Deve ceemlejveb Deelee ³ee DeMee DeeHeu³ee leebie[îee
DeeHeu³ee®e ieUîeele Ieeleu³ee cegUs ceOeu³ee ceO³es DeeHeueer®e veeceg munotes.in

Page 81

81 ³eecegUs YejcegDeCCee efHemeeUtve iesuee neslee... ³ee ceemleje®eb keÀe³e keÀ© efve keÀe³e vekeÀes, Demeb
l³eeuee Peeueb nesleb... ceemlejuee keÀMeeÒekeÀejs meleJelee ³esF&ue, ³ee®ee efJe®eej keÀjC³eele®e SkeÀ -oesve
efoJeme G[eues...

SkesÀ efoJeMeer lees ie[erceeCemes IesTve leeJeeleeJeeves iesuee DeeefCe ceemleje®³ee ceeUeJeju³ee
ieesþîeeleerue meeN³ee {esjeb®eer oeJeer keÀeHetve l³eebvee yeensj efHeìeUtve ueeJeueb. ieesþîeeYeesJeleer ceejuesu³ee
oesve-leerve npeeje®³ee He$³ee®ee Je Deeleu³ee npeejYej®³ee ueekeÀ[e -MesCekegÀìîeemen meJe& íHejeb®ee
leeyee DeCCeeveb Iesleuee. DeCCee®³ee ®egueleYeeJee®³ee vesceieex[e®³ee ceeuekeÀer®³ee l³ee ceeUeJej ceemlejbve les
íHHej yeebOeuesue... iesueer Jeerme Jel³ee ÒekeÀjCee®³ee ef®e[erveb DeCCeeveb ceemlejuee lesLetve ngmekeÀeJegve les meejb Dee®³egleer DeeHeu³ee Heojele
Hee[gve Iesleueb... DeCCee®eer ceemlejeyejesyej IeemeeIeemeer meg© Peeu³eeJej meeje r YeeJekeÀerner DeCCee®³ee®e
yeepegves; l³eecegUs DeCCee®³ee ³ee ke=Àl³eeuee vesceieeX[e®eer cegkeÀ mebceÊeer®e Demeu³eeÒeceeCes Peeueer nesleer.

meejebMe :
YegjDeCCee DeeefCe ceemlej ³eeb®³eeleerue Jewcevem³eecegUs ns Jeeo HeesefuemeebHe³e¥le Heesnes® eues nesles.
DeeefCe nej cee$e YegjDeCCee®eer Peeueer nesleer. YetjDeCCee®eer ©keÌkeÀeruee yeeHee®³ee oejele®e jneJeb ueeieueb
nesleb. l³eecegUs YegjDeCCee KetHe mebleeHeuee neslee. lees efHemeeUuee neslee. ceemleje®³ee ieesþîeeleerue oesjeb®eer
oeJes keÀe Hegve l³eebvee meUes keÀer HeUes keÀ©ve ìekeÀues. DeeefCe DeeHeu³ee ®eguele YeeJee®³ee ceeuekeÀer®eer peeiesle
ceemlejebve yeebOeuesu³ee Iej peefceveer®ee leeyee l³eeves Iesleuee.

vecegvee ¬eÀ. 1 9

ieeJeele [e@. ueeruee DeeieeMes ner HemleerMeer Gueìue sueer yeeF& SkeÀìer®e jenele nesleer. meìJeeF&uee
Depegve Jneuuee ieeJeuee veJnlee. Òe@eqkeÌìme leMeer yejer nesleer, l³eecegUs HewMee®ee DeesIe melele®e Jeenle
neslee. efm$e³eeb®³ee vewmeefie&keÀ mJeYeeJeevegmeej yeeF&ves oeieoeefievesner yejs®emes kesÀue s nesles DeeefCe SkeÀìsHeCee®eer
Deeie MeceefJeC³eemeeþer leer kegÀCeekegÀCeeuee meesyelener Iesle Demes. yeeyeieeQ[®ee yeN³ee®e efoJemeebHeemetve
efle®³eeJej [esUe neslee®e. SkeÀe je$eer lees [e@. ueeruee®³ee Iejele Iegmeuee. efleuee þej keÀje³e®es Je efl e®es
meejs oeieoeefieves, Hewmee -De[keÀe Jeiewjs IesTve Hemeej Jne³e®es! Deelee efleuee þej®e keÀje³e®es cnìu³eeJej
efle®³ee efpeJeble Mejerje®eer cepee lej uegìeJeer cnCetve l³eebves leeW[euee cegmkebÀ DeeJeUu³eeiele yeebOetve lesner
keÀce& GjkeÀues... oi e[eKeeueer Heeue meeHe[eJeer leMeer leer le[HeÀ[t ueeieueer nesleer. veblej l³eeves efle®³ee
ceevesJej DeeHeueer yeueob[ yeesìb MesJetve leer le[HeÀ[ner keÀe³ece®eer yebo keÀ©ve ìekeÀueer nesleer. DeeefCe ceie
lees Iej MeesOee³euee Gþtve GYee jeefnuee nesl ee. kegÀþs -kegÀþs oeefieves Deensle? kegÀþs -kegÀþs jeskeÀ[ Deens.

³ee iegvnîeeveblej lees HeÀjejer®e Peeuee neslee... SkeÀe ceUîeele Heesefuemeebveer l³eeuee Iesjuebner
nesle; HeCe ieesHeÀCeerletve l³eeb®³eeJej oie[eb®ee ceeje keÀjerle Hegve:M®e lees e fnkeÀHeeue Peeuee neslee. keÀener
efoJemeebveer c³egefveefmeHeeefueìer®³ee ceieotce ieìeuee... HeÀjejer Demeuesu³ee yeeyeieeQ[e®eer GcesoJejer peenerj
keÀ©ve keÀe@ûesmeJeeu³eeveer l³eeuee efveJe[tvener DeeCeues. peveleeJeeues DeeHeu³eekeÀ[erue ye´eïeCe mec eepeeleerue
veiejeO³e#e cnCetve efveJe[tve DeeCeC³ee®³ee KeìHeìeruee ueeieues; HeCe ye´eïeCeeHes#ee pewve yeje, DeMee
efJe®eejeves yeeyeieeQ[e®e efveJe[uee iesuee.

munotes.in

Page 82

82meejebMe :
Òemlegle GleeN³eele [e@. ueeruee DeeieeMes efn®³eeJejerue Peeuesu³ee nl³es®e er veceto kesÀueer Deens. leer
SkeÀìer Demeu³eecegUs PeesHeC³eeme keÀesCeeuee lejer yeesueJele Demes. efle®³eekeÀ[erue Demeuesu³ee meeQo³ee&®ee
uebkeÀejeJej yeeyeieeQ[ ³ee Fmecee®ee [esUe Demeu³eecegUs l³eeves efle®ee SkeÀ efoJeMeer iewjHeÀe³eoe Iesleuee®e Je
efleuee keÀe³ece®es®e veenermes keÀ©ve ìekeÀues. lees HeesefuemeebJej oie[HesÀkeÀ keÀ©ve HeÀjejner Peeuee DeeefCe
keÀener efoJemeeble®e lees keÀeBûesme He#eeletve GcesoJeejer peeefnj keÀ©ve efveJe[tvener Deeuee.

6.4 meboYe& ûebLe meg®eer

1) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - Òee. [e@. me³eepeerjepes ceeskeÀeMeer
2) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - [e@. efueuee ieesefJeuekeÀj, [e@. pe³eÞeer HeeìCekeÀj, mvesnJeOe&ve HeefyuekesÀMeve
neTme HegCes.
3) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - [e@. keÀu³eeCe keÀeUs, efvejeuee ÒekeÀeMeve He gCes.
4) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - ue.je. veefmejeyeeokeÀj, HeÀ[kesÀ yegkeÀ neTme, keÀesuneHetj.
5) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - Yeeie - 2 mebHeeokeÀ [e@. meensye Keboejs, efvece&ue ÒekeÀeMeve veebos[.
6) J³eeJeneefjkeÀ cejeþer - mebHeeokeÀ mvesnue leeJejs, mvesnJeOe&ve ÒekeÀeMeve, HegCes.
7) megyeesOe cejeþer J³eekeÀjCe uesKeve Je Je=ÊeeuebkeÀej - Òee. ®ebêneme peesMeer
8) cejeþer Meg×uesKeve ÒeefoHe - cees. je. JeeUbyes

 

munotes.in

Page 83

83IeìkeÀ -7
efvebyeOe uesKeve

IeìkeÀ j®evee :

7.0 GefÎ<ìîes
7.1 ÒeemleeefJekeÀ
7.2 efvebyeOee®eer J³eeK³ee
7.3 efvebyeOee®es ÒekeÀej
7.3.1 efJe®eejÒeOeeve efvebyebOe (Jew®eeefjkeÀ efvebyeOe)
7.3.2 JeCe&veelcekeÀ efvebyeOe
7.3.3 keÀuHeveeÒeOeeve efveyebOe
7.3.4 ®eefj$eelcekeÀ efvebyeOe
7.3.5 DeelcekeÀLeveelcekeÀ efvebyeOe
7.3.6 ueIegefvebyeOe
7.4 efvebyeOe uesKekeÀemeeþer keÀener ceeie&oMe&keÀ met®evee
7.5 efvebyeOee®es ÒekeÀej
7.5.1 ûebLe ns ieg©
7.5.2 ueefuele meeefnl³eekeÀ[t ve ceePeer DeHes#ee
7.5.3 Jee®eveeves Ie[lees ceeveJe
7.5.4 Deejesi³e OevemebHeoe
7.5.5 megefMeef#ele yesjespeieeje®es DeelcekeÀLeve
7.5.6 efJe%eeve DeeefCe ceeveJe
7.5.7 m$eerMekeÌleer
7.5.8 Òeot 7.5.9 Hue@efmìkeÀ®es meece´ep³e
7.5.10 meboYe& ûebLe

7.0 GefÎ<ìîes

efvebyeOe ne cenÊJee®ee uesKeveÒekeÀej Deens. MeeUsle Demeleevee meeOeejCeHeCes eflemeN³ee efkebÀJee
®eewL³ee Jeiee&Heemeve MeeUsleerue efMe#ekeÀebveer legcneuee `efvebyeOe' efuene³euee meebefieleuee DemeCeej. Heg{er ue
efJelegcneuee Hejer#esle efuene³euee Deeuee neslee. lesJne DeeHeCe efvebyeOe keÀmee Demelees; `efvebyeOe' keÀMeeuee
cnCeleele ³ee®ee MeesOe Ie sTve cejeþer YeeGÊece efvebyeOee®es efJeMes ³ee IeìkeÀe®es DeO³e³eve kesÀu³eeJej legcneuee - munotes.in

Page 84

84 efvebyebOee®eer J³eeK³ee keÀjlee ³esF&ue.
 efveyebOe ne Jee*dce³e ÒekeÀej keÀe³e DeeefCe keÀmee Deens les mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
 ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®es IeìkeÀ veeWoefJelee ³esleerue.
 ®eebieuee efvebyeOe DeeefCe l³ee efveyebOee®eer JewefMe<ìîes meebielee ³esleerue.
 Òemeej ceeO³eceeb®eer YetefcekeÀe k eÀe³e ns mecepetve Ieslee ³esF&ue.

7.1 ÒeemleeefJekeÀ

efvebyeOe uesKeveeletve uesKekeÀe®³ee uesKeve keÀewMeu³e Je %eeve ³eeb®eer ceeefnleer uesKekeÀe®³ee
efvebyeOeeletve nesles. Meeues³e efMe#eCe Iesle Demeleevee legcner DeveskeÀ JesUe `efvebyeOe' efue efnuesuee Demetvener
`efvebyeOe' ne SkeÀ Jee*dce³e ÒekeÀej Deens nîee®eer peeCeerJe legcneuee Peeuesueer vemeCeej. `ceePeer MeeUe',
`Deece®ee ieeJe', `ceePee DeeJe[lee uesKekeÀ', `cenelcee ieebOeer' efkebÀJee `ceePee DeeJe[lee veslee
peJeenjueeue vesn©' ef kebÀJee `HeeJemeeUîeeleerue SkeÀ efoJeme', `ceer kesÀuesueer menue' DeMee efJeDemeues, pes uesKeve legcner kesÀues nesles l³eeuee `efvebyeOe' Demes veeJe legcner efouesues Demeues lejer `efvebyeOe' ³ee
Jee*dce³e ÒekeÀejele ns uesKeve yemeles keÀe ³ee®eener efJe®eej legcner kesÀuesuee vemeCeej. SkeÀ iees<ì cee$e
legcneuee efveefM®ele þeTkeÀ Deens. leer cnCepes `efvebyeOe' ne `ieÐe' uesKevee®ee ÒekeÀej Deens. `efvebyeOe'
cnCepes peMeer `keÀefJelee' veJns lemes®e `efvebyeOe' cnCepes `keÀLee' efkebÀJee `keÀeobyejer' efkebÀJee `veeìkeÀ' ner
veJns. efveyebOe cnCepes efvebyeOe!

`efvebyeOe' cnCepes keÀefJelee, keÀLee, keÀeobyejer efkebÀJee veeìkeÀ vemetve, SKeeÐee efJeDeeHeu³eeuee peer ceeefnleer DemeCes les meebieCes cnCepes efvebyeOe! De ieoer yejesyej. legcner pees efvebyeOe DeeleeHe³e¥le
efueefnuesuee neslee lees cnCepes `MeeUs' mebyebOeer®eer ceeefnleer, `ieeJee' mebyebOeer®eer, `Leesj' vesl³eemebyebOeer®eer
ceeefnleer, `HeeJemeeUîeeleerue SkeÀe efoJemee' mebyebOeer®eer ceeefnleer ³ee®e mJe©Hee®ee neslee. DeeefCe l³eeuee
`efvebyeOe' cnCeleele ns %eeve legcneuee legce®³ee vekeÀUle Peeuesues nesles. legcner `efvebyeOe' cnCepes keÀe³e
ÒeMvee®es pes GÊej efoues Deens, ’SKeeÐee efJeuesKeve cnCepes efvebyeOe“ efkebÀJee ’SKeeÐee efJener®e efvebyeOee®eer J³eeK³ee cnCelee ³esF&ue. ³ee J³eeK³esle®e `efvebyeOe' ieÐeuesKeve Demeues, lejer les `keÀLee'
efkebÀJee `veeìkeÀ' keÀe vemeles ns metef®ele nesles. efvebyeOeele ceeefnleer, efJeJejCe, mHe<ìerkeÀjCe, efJeJes®eve Demeles.
Hejbleg keÀLesÒeceeCes efkebÀJee veeìkeÀeÒeceeCes `DevegYeJee®eer' efveefce&leer, keÀLeve efkebÀJee veeìîeerkeÀjCe vemeles.
l³eele `Hee$ es' vemeleele. lej SKeeÐee iees<ìeRmeyebOeer, JemletmebyebOeer mejU efJeOeeves kesÀuesueer Demeleele.
efkebÀJee SKeeÐee efJeDemee efvebyebOe legcner pesJne efu eefnuee neslee lesJne cenelcee ieebOeerpeer mebyebOeer®eer ceeefnleer osTve les legcnebme
Leesj keÀe Jeeìleele les legcner mHe<ì kesÀues nesles. efkebÀJee `Leesj veslee' keÀmee Demelees ³eeefJeceeb[ues nesles. `efvebyeOee®es ogmejs Jewef Me<ìîener ³ee J³eeK³esle®e meeHe[les. les cnCepes - SKeeÐee
efJe`SkeÀ' efveyebOe Demet MekeÀle veener! ns JewefMe<ìîe `efvebyeOe' ³ee Meyoe le®e Deens. `efvebyeOe' ³ee mebmke=Àle
Meyoe®ee DeLe&®e cegUer `efpe®³eeceO³es efJe
munotes.in

Page 85

857.3 efvebyeOee®es ÒekeÀej

SKeeÐee efJel³eeletve keÀener efve
SKeeÐee efJeDemelees, leer megmebiele Demeleele. l³eele S keÀ ÒekeÀej®eer leke&ÀMeg×lee Demeles. leer DeeHeCe pesJne meebiele
Demelees lesJne efkebÀJee DeeHeueer celes ceeb[le Demelees lesJne DeeHeueer celes ueeskeÀebvee HeìeJeerle ³eemeeþer DeeHeCe
keÀener GoenjCes oslees. DeeHeu³ee mHe<ìerkeÀjCeeuee Jee efJeJej Ceeme DeeOeej oslees. ner celes DeeHeCe ceeb[lees
Je DeeHeu³eeuee Feflenemee®es pes %eeve Demeles l³ee®³ee DeeOeejs efkebÀJee DeeHeu³eeuee mJele:®³ee DevegYeJeeb®³ee
DeeOeejs efkebÀJee DeeHeCe peiee®es pes efvejer#eCe kesÀuesues Demeles l³ee®³ee DeeOeejs, ner celes cnCepes DeeHeues
efJe®eej Demeleele. ³ee meJe& iees<ìer SkeÀ$e IesTve `efvebyeOee'®eer DeeCeKeer SkeÀ J³eeK³ee kesÀueer peeles leer
DeMeer -

leke&ÀMeg× jerleerves kesÀuesueer, yeg×eruee DeeJeenve keÀjCeejer, meJe& efme×evle meeOeej Je meÒeceeCe
ceeb[Ceejer, Fefleneme, DevegYeJe Je DeJeueeskeÀve ³eeb®³ee Hee³eeJej GYeejuesueer efJe®eejÒeOeeve j®evee cnCepes
efvebyeOe. ³ee J³eeK³esceO³es Deeuesuee SkeÀ efJeMesj®evee. DeeHeCe Meeues³e He eleUerJej pes efveyebOe efueefnuesues Demeleele l³eele ceeefnleer Demeles, Flejeb®eer celes
Demeleele. HeCe DeeHeues %eeve, DevegYeJe DeeefCe DeekeÀueve, DeJeueeskeÀve ³eeb®³eeÜejs le³eej Peeuesues efJe®eej
l³eele HeÀejmes Demele veenerle. HeCe lejerner De eHeCe efueefnuesuee Demelees leesner `efveyebOe' Demelees.

ÒeejbYeer®³ee keÀeUele efveyebOe ne Jee*dce³eÒekeÀej ceveesjbpeveeMeer keÀOeer®e efveieef[le veJnlee.
celeÒe®eej, ®e®ee&, celeÒeefleHeeove, iegCeûenCe DeeefCe ÒeyeesOeve ns efveyebOee®es efJeefJ eOe GÎsMe nesles. cee$e Deepe
ceveesjbpeveHej ceeefnleer ne meg×e efveyebOeuesKevee®ee SkeÀ GÎsMe Peeuee Deens. cnCetve efveyebOee®³ee
mJe©HeeJe©ve efveyebOee®es Keeueerue ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esF&ue.

7.3.1 efJe®eejÒeOeeve efvebyebOe (Jew®eee fjkeÀ efvebyeOe) :
³ee ÒekeÀej®³ee efveyebOeeceO³es efJe®eejeuee ÒeeOeev³e Demeles. DeeefCe ne efJe®eej ceeb[leevee
efJeJes®evener keÀjeJes ueeieles cnCetve efJe®eejÒeOeeve efveyebOe ne efJeJes®eveelcekeÀ Demelees. l³eeuee ef®ebleveelcekeÀ
efveyebOe Demes ner cnCeleele. ³ee ÒekeÀejele efJe®eej cenÊJee®ee Demelees. JeCe&vekeÀLeve efkebÀJee keÀuHevee ³eebvee
cenÊJe vemeles. efJe®eej cnìuee keÀer, oesve yeepet Deeu³ee. l³eeleerue SkeÀ yeepet uesKekeÀ ceeb[lees. Goe.
DeCegMekeÌleer MeeHe keÀer Jejoeve? Deelee ³ eeleerue SkeÀe yeepet®es meceLe&ve uesKekeÀ keÀjerue Deeues efJe®eej
ueeskeÀebvee HeìJetve osC³eemeeþer l³ee®eer ceeb[Ceer megmebieleJeej keÀjeJeer ueeiesue Je leer leke&À DeeefCe Meem$eeuee
Oe©ve®e JneJe³eeme nJeer. ³eeefMeJee³e DeeHeueer®e yeepet yejesye j Deens ns HeìJetve osC³eemeeþer l³eeuee DeveskeÀ
oeKeues efkebÀJee GoenjCes osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. FlekesÀ®e veJns lej ns DeeHeues®e SkeÀìîee®es cnCeCes vemetve
DeveskeÀ efJe®eejJebleeb®es efJe®eejner DeMee®e ÒekeÀej®es Deens ns HeìJetve osC³eemeeþer l³ eeb®eer Je®eves, megYeeefcnCeer ³eeb®eener DeeOeej I³eeJee.

³ee ÒekeÀej®³ee efveyebOeele kesÀJeU DeeHeueer®e yeepet ceeb[tve ®eeuele veener lej efJeyeepetner efJe®eejele I³eeJeer ueeieles. efJe©× He#ee®es cegÎs ceeb[tve les Kees [tve keÀe{lee Deeues Heeefnpesle. ³ee munotes.in

Page 86

86ÒekeÀej®es otjoMe&ve MeeHe keÀer Jejoeve? Deepe®ee efJeÐeeLeea yesefMemle Deens keÀe? ³eb$e ns MeeHe keÀer
Jejoeve? KesUe®es peerJeveeleerue mLeeve, ûebLe ns®e ieg© ³eemeejKes efveyebOe KeeueerueÒekeÀejs mees[Jelee
³esleerue - ÒeLece efouesu³ee efJekeÀe³e Deens, les ceeb[eJes ³eeuee HetJe&He#e cnCelee ³esF&ue. veblej efJe©× He#ee®es cnCeCes Kees[tve keÀe{eJes
l³eeuee Keb[ve cnCeleele. l³ee veblej DeeHeues efJe®eej ceeb[tve DeeHeueer yeepet HeìJetve ÐeeJeer. ³eeuee GÊejHe#e
cnCeleele. ³ee GÊejHe#eele DeeHeu³ee yeepet®³ee efJe®eeje®es ceb[ve (ceeb[Ceer) Demeles. ns Keb[Ceceb[Ce
Peeues cnCepes MesJeìer DeeHeu³ee efJe®eejeyeeyele®ee efve
7.3.2 JeCe&veelcekeÀ efvebyeOe :
³ee ÒekeÀej®³ee efveyebOeeceO³es efveyebOekeÀejeves Heeefnuesu³ee SKeeÐee ¢M³ee®es, J³ekeÌleer®es efkebÀJee
Òemebiee®es ef®e$e Jee®ekeÀebmeceesj ngyesngyeHeCes Meyoebveer jsKeeìCes ³eeuee®e JeCe&veelcekeÀ efveyeb Oe cnCeleele. ³eele
JeCe&veeuee DeefOekeÀ cenÊJe Demeles. JeCe&ve efJeefJeOe ÒekeÀej®es Demet MekeÀles. kesÀJne kesÀJne J³ekeÌleer®es HeMeg -
He#³ee®es, SKeeÐee mLeUe®es, SKeeÐee Òemebiee®es Demesue efkebÀJee efvemeiee&leerue SKeeÐee megboj efkebÀJee Yeer¢M³ee®es Demesue efkebÀJee megboj efMeuHee®es efkebÀJee keÀesjerJe uesC³ee®es Demesue.

³ee ÒekeÀej®³ee efveyebOeuesKeveele uesKekeÀe®³ee met#ce efvejer#eCe MekeÌleeruee Del³eble cenÊJe Demeles.
met#ce efvejer#eCeeefMeJee³e JeCe&ve jmeHetCe& nesle veen er. ³eele kesÀJeU yee¿eelkeÀejer JeCe&ve Hegjsmes vemeles lej les
¢M³e Heentve DeeHeu³ee ceveele YeeJeveeb®es pes lejbie Gþleele l³eeuee cenÊJe Demeles. ³eecegUs®e ne efveyebOe
ÛÐe Je Jee®eveer³e þjlees. Goe. meke&ÀMeerleerue nÊeer®es DeelcekeÀLeve, ³eg×el e keÀeceer Deeuesu³ee mewefvekeÀe®³ee
Helveer®es ceveesiele, SkeÀe ¬eÀebleerkeÀejkeÀe®es ceveesiele, ceePee DeeJe[lee ceefnvee -ÞeeJeCe, MeslekeÀN³ee®es
nceeuee®es, Heesmìceve®es ceveesiele, SkeÀe mebmcejCeer³e menue, Heefnuee HeeTme, ceePee DeeJe[lee
meeefnefl³ekeÀ, ³eemeejKes efveyebOe JeCe&veelcekeÀ efveyebOe cnCetve DeesUKelee ³esleerue. ³eeleerue MeslekeÀN³ee®es -
nceeuee®es -cepegje®es -Heesmìceve®es ceveesiele ³ee efveyebOeele JeCe&veeyejesyej®e l³eeb®eer nueeKeer®eer HeefjefmLeleer,
Þecee®³ee ceeveeves l ³eebvee efceUCeeje DeuHe ceesyeouee l³eeb®es Ke[lej keÀewìgbefyekeÀ peerJeve ³eekeÀ[sner
menevegYetleerHej vepej ìeketÀve JeCe&veele YeeJeves®ee DeesueeJee efvecee&Ce kesÀu³eeme lees efveyebOe DeefOekeÀ
DeekeÀ
7.3.3 keÀuHeveeÒeOeeve efveyebOe :
keÀuHeveeÒeOeeve efveyebOeele keÀuHevesuee YejHetj JeeJe Demelees. peer iees<ì mel³eme=<ìerle Ie[le
veener. leer keÀuHevesves efceUJetve ceveg<³e l³eele jceC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. l³eecegUs pej lej®eer YeeJeeHe©ve DeeHeC e keÀuHevee keÀ© MekeÀlees. Goe. ceer je<ì^Heleer Peeuees lej! ceuee HebKe Demeles lej! met³e&
GieJeuee®e veener lej! Pee[s vemeleer lej! ceuee uee@ìjer ueeieueer lej! ceuee osJe Yesìuee lej! keÀueeJeble
mebHeeJej iesues lej! Fl³eeoer efveyebOeeceO³es jc³e keÀuHevee ceeb[tve efouesuee efJekeÀuHeveeÒeOeeve efveyebOeele DeeHeu³ee keÀuHeveeMekeÌleeruee mJewj JeeJe© ÐeeJes. cee$e ³ee keÀuHevee nem³eemHeo
lej nesCeej veenerle vee ns ner HeneJes.

7.3.4 ®eefj$eelcekeÀ efvebyeOe :
®eefj$eelcekeÀ efveyebOeele J³ekeÌleer®³ee peerJevekeÀe³ee&uee efJeMespevce keÀesþs Peeuee? keÀesCel³ee HeefjefmLeleerMeer Peie[tve l³eeves DeeHeues efMe#eCe keÀmes Hegjs kesÀues. keÀesCeles
peerefJelekeÀe³e& l³eeves [esUîee bmeceesj þsJeues nesles, les meeO³e keÀjC³eemeeþer l³eebvee keÀesCekeÀesCel³ee De[®eCeer
Deeu³ee, keÀesCekeÀesCel³ee Ieìveebveer l³eeb®es J³eeqkeÌleceÊJe Ie[efJeues iesues. ÒeeHle HeefjefmLeleeRJej l³eeves ceele munotes.in

Page 87

87keÀ©ve keÀesCelee þmee GceìefJeuee. l³eeb®³e e peerJeveeleerue þUkeÀ Ieìvee Je l³ee J³ekeÌleer®es ³eMeeHe³eMe
³ee®es efveJesove ®eefj$eelcekeÀ efveyebOeele Demeles.

p³ee®es ®eefj$e DeeHeCe efueefnlees leer J³ekeÌleer Demeeceev³e efkebÀJee ueeskeÀesÊej Demeles. l³ee®³ee
®eefj$ekeÀLeveele leeefjKeJe ej leHeMeerue DemeeJee®e Demes keÀener vemeles. ³ee ÒekeÀej®ee efveyebOe DeekeÀkeÀjC³eekeÀefjlee l³ee J³ekeÌleer®³ee peerJeveeleerue SKeeoe ÒeYeeJeer Òemebie meebietve efkebÀJee l³ee®³ee leeW[®es
SKeeos JeekeÌ³e GodOe=le keÀ©ve l³ee®es peerJeve®eefj $e meebefieleues lejer ®eeueles. Leesj cenelc³ee®eer ®eefj$es
Jee®etve DeeHeCe l³ee®³eemece nesC³ee®eer F&vee³ekeÀe®³ee peerJeveeleerue þUkeÀ Ieìveeb®eer keÀeueeveg¬eÀces veeWo efveye bOekeÀejeuee ceeefnle DemeCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. ®eefj$euesKeve ne Fefleneme Demelees. leer keÀefuHelekeÀLee nesT ve³es ³ee®eer o#elee efveyebOekeÀejeves
IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.

7.3.5 DeelcekeÀLeveelcekeÀ efvebyeOe :
ne keÀLeveelcekeÀ efveyebOee®e e®e SkeÀ ÒekeÀej Deens. cee$e ³eeleerue keÀLeve keÀjCeejer J³ekeÌleer ner
keÀesCeer efleNneF&le J³ekeÌleer vemetve mJele:®³ee®e peerJeveeleerue Òemebiee®es efveJesove mJele: l³ee J³ekeÌleeruee efkebÀ Jee
Jemletuee keÀjeJe³ee®es Demeles. DeelcekeÀLeveelcekeÀ efveyebOe cnCepes kesÀJeU Deelce®eefj$e Demeles Demes veener.
DeMee ÒekeÀej®³ee efveyebOeele p³ee®es DeelcekeÀLeve keÀje³euee meebefieleuesues Demeles l³ee Jemlet®³ee efkebÀJee
ÒeeC³ee®³ee Deblejbieele DeeHeCe ceveeves efMe©ve l³ee®eer megKe -og:Kes Je Dev egYeJe ³eeb®³eeMeer SkeÀ©He nesTve
leer keÀLeve keÀje³e®eer Demeleele. ³ee ÒekeÀej®³ee efveyebOeele keÀuHeveeefJeueemeeuee JeeJe Demelees. efouesu³ee
efJeÒemebie megmebiele Je ®eìkeÀoej He×leerves meebielee Deeues Heeefnpesle. DeMee efveyebOeeleerue JeekeÌ³ej®evee
ÒeLeceHeg©DeelceJe=Êe De Mee JesieJesieUîee veeJeebveerner DeesUKeues peeles.

DeelcekeÀLeveHej efveyebOeele je³eie[ yeesuet ueeieuee lej, me¿eeêeruee Jee®ee HegÀìueer lej, ®ebêe®es
ceveesiele, SkeÀe efveJee&efmelee®eer keÀneCeer, meke&ÀMeerleerue nÊeer®es DeelcekeÀLeve, yesjesp eieej le©Cee®es
DeelcekeÀLeve, SkeÀe ¬eÀebeflekeÀejkeÀe®es DeelcekeÀLeve, Fl³eeoer efveyebOe DeelcekeÀLeveHej efveyebOe cnCetve
efJe®eejC³eemeejKes Deensle.

³eeÒekeÀej®es efveyebOe efueefnleevee DeuebkeÀeefjkeÀ YeeMeyoÒe³eesie Fl³eeoer mJe©Hee®eer YeekeÀuHekeÀleener JeeHejlee ³esF&ue.

7.3.6 ueIegefvebyeOe :
ueIegefveyebOe cnCepes ueneve efveyebOe veJns. ueIegefveyebOeele `ceer' ®e s Je®e&mJe Demeles. Jee®ekeÀebMeer
efnleiegpe keÀjerle, ieHHee keÀjerle, SKeeÐee nuekeÌ³eeHegÀuekeÌ³ee efJeÒekeÀì kesÀues peeleele.
ueIegefveyebOeele Flej ÒekeÀej®³ee efveyebOeeÒeceeCes meeOekeÀ -yeeOekeÀ ®e®ee& vemeles. efJeefkebÀJee ceb[ve DeLeJee efJeefveefceÊeeves uesKekeÀeves Jee®ekeÀeMeer ceejuesu³ee l³ee mLewj ieHHee Demeleele. ³ee ÒekeÀej®³ee efveyebOeuesKe veele
uesKekeÀe®³ee YeeJeveeMeerue, nUtJeej, DevegYeJeer Je jefmekeÀ Je=ÊeeR®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ner Je=Êeer
uesKekeÀele efpelekeÀer peemle eflelekeÀe lees efveyebOe Kegceemeoej, YeejomleHeCee ³eslees. ueIegefveyebOeele uesKekeÀ munotes.in

Page 88

88DeeHeu³ee Dee³eg<³e ele Ie[uesuee SKeeoe Òemebie meebielees. l³eecegUs ueIegefveyebOeele SkeÀe®eJesUer keÀLeve,
DeelcekeÀLeve, Jew®eeefjkeÀlee keÀuHeveelcekeÀlee osKeerue HeneJe³eeme efceUles. Deveble keÀeCeskeÀjebveer efueefnuesuee
oesve cesCeyeÊ³ee, mJele:meeþer peieueeme l ej cesueeme, ogmeN³eemeeþer cesueeme lej peieueeme Demee ceewefuekeÀ
efJe®eej oslees. ³ee meboYee&le efJe.me.Keeb[kesÀj ³eebveer ueIegefveyebOee®es mJe©He meebieleevee `ceesnkeÀ
J³eeqkeÌlelJee®ee DeeefJe
7.4 efvebyeOe uesKekeÀemeeþer keÀener ceeie&oMe&keÀ met®evee

efveyebOee®es efvejefvejeUs ÒekeÀej mecepetve Iesleevee DeeHeCe l³ee ÒekeÀej®³ee efveyebOe uesKeveemeeþer
DeeJeM³ekeÀ Demeuesues IeìkeÀ ³eeb®ee meefJemlej Dee{eJee Iesleuee Deens. ³ee cenÊJeHetCe& IeìkeÀeefMeJee³e
efveyebOe uesKevee®³ee #es$eele veJ³eeves HeeTue ìekeÀCeeN³ee efveyebOe uesKekeÀemeeþer keÀener ceeie&oMe&keÀ met®evee
KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1. efveyebOe uesKeve keÀjlee ³esCes ner YeeefueefnCes DeeefCe mecepetve IesCes cnCepes YeeÒecegKe nslet DeeHeues efJe®eej DeeHeu³ee YeeJevee megmHe<ìHeCes DeekeÀogmeN³eemeceesj ceeb[lee ³esCes ne Deens. efveyebOe uesKevee®³ee ÒeMveeJe©ve efJeÐeeL³ee&®eer YeeefkeÀleer Deens? l³ee®eer uesKeveele efkeÀleer ieleer Deens ³ee®eer keÀuHevee ³esles.
2. efveyebOe keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee Dem euee lejer meJe&ÒeLece DeeHeCeeuee p³ee efJeDeens lees efJeefJe®eej, DevegYeJe ceveeleu³ee ceveele pegUJeeJesle, meJe&mee OeejCeHeCes Òel³eskeÀ cegÐeemeeþer mJeleb$e
Heefj®íso yeveJeeJee.
3. efveyebOee®eer SkeÀ ©HejsefveyebOe HeefjCeecekeÀejkeÀ Je ÒeYeeJeMeeueer yevelees.
4. efveyebOe efue efnCes ner SkeÀ keÀuee Deens. SkeÀ megmebiele efveyebOe ÒemleeJevee ceO³eYeeie (DeeMe³e) DeeefCe
GHemebnej ³ee leerve YeeieebceO³es efJeYeeielee ³esF&ue. ÒemleeJevesceO³es efveyebOee®eer YetefcekeÀe mHe<ì nesles.
cnCetve efveyebOee®eer ÒemleeJevee DeekeÀefJeDemeeJeer. SKeeÐee keÀeJ³eHebkeÌleerves, megYeeefleer DeekeÀmeg×e Demet ve³es.
5. efveyebOee®³ee ceO³eYeeieer (DeeMe³eeceO³es) efJeYeeie efueefnle Demeleevee efJe³eele efJeHee[eJesle Je SkeÀe Heefj®ísoele SkeÀe efJe®eeje®eer ®e®ee& keÀjeJeer. ³eele DeeHeues ceveesiele J³ekeÌle
keÀjCeejer ceeefnleer DeefOekeÀ ve meebielee efJe6. efveyebOe uesKeveele pesJ e{er ÒemleeJevee cenÊJee®eer Demeles lesJe{e®e GHemebnejmeg×e (meceejesHe)
cenÊJeHetCe& Deens. ÒemleeJevesÒeceeCes®e GHemebnejmeg×e DeekeÀ

Page 89

89lees Jee®ekeÀeb®³ee ceveele lees efJe®eeje®es lejbie efvecee&Ce keÀje rue. lees efveyebOe efJemejCeej veener. FlekeÀe
GHemebnejmeg×e HeefjCeecekeÀejkeÀ DemeeJee.
7. efveyebOee®eer YeeefveyebOee®ee Deelcee Deens. efveyebOeeceO³es mH e<ì, Meg× DeeefCe megyeesOe YeeHejKe[ DemeeJeer. lemes®e Jee®ekeÀebvee Deeke=À<ì keÀjCeejer DemeeJeer. YeeyeveefJeC³eemeeþer JeekeÌ³eÒe®eej, megYeeefkesÀu³eeme ner keÀuee keÀesCeeueener Deelcemeele keÀjlee ³esF&ue.
8. efveyebOeeceO³es Òemebieeveg©He Deeuesu³ee efJe®eejebvee mHe<ì, meMekeÌle DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ
yeveefJeC³eemeeþer ÒeMveeLe&keÀ ef®evn, GodieejJee®ekeÀ ef®evn, DeJelejCe ef®evns ³eeb®ee ³eesi³e JeeHej
keÀjeJee.
9. efveyebOe pejer ÒemleeJevee -ceO³eYeeie -GHemebnej ³ee leerve Yeeieele uesKevee®³ee ¢<ìerves efJeYeeieuee iesuee
Demeuee lejer efveyebOeeleerue DeeMe³e -efJemebieleer DemeeJeer DeeefCe SkeÀ JeekeÌ³e ogmeN³ee JeekeÌ³eeMeer mebyebefOele DemeeJes l³eecegUs efveyebOe SkeÀmebOe
nesF&ue.
10. DeeHeu³ee efveyebOeeuee Hejer#esle DeefOekeÀ iegCe efceUeJesle cnCetve efnboer Fbûepeer mebmke=Àle efkebÀJee cejeþer
YeeMekeÀleele. Goe.
1. legcneuee DeeoMe& efJeÐeeL³eeb¥Jej efveyebOe efuene³e®ee Demesue lej - Early to sleep, Early
to rise, that makes a man ha ppy and wise.
2. ³elve lees osJe peeCeeJee ne efveyebOe efuene³e®ee Demesue lej keÀce&C³ewJe efn mesefmeodefOeceeefmLelee
pevekeÀeo³e, efkebÀJee Òe³elves JeeUt®es keÀCe jieef[lee lesuener ieUs, Leebyeuee lees mebHeuee.
3. ceeCemeeuee HebKe Demeles lej... ne ef uene³e®ee Demesue lej Hebíer yeveg G[leer efHeÀ© cemle ieieve
ceW~ Deepe ceQ Deepeeo nBt ogefve³ee keÀer ®eceve ceW~~
4. Meerue ne®e DebuekeÀej ne efveyebOe efuene³e®ee Demesue lej... `Meerueb Hejceb Yetwealth is lost, nothing is lost, if healt h is lost, something is
lost, but if character is lost, everything is lost.
5. ceePee DeeJe[lee ceefnvee ÞeeJeCe - ne efveyebOe efuene³e®ee Demesue lej yeeuekeÀJeeR®eer ÞeeJeCeceemeer
n6. keÀueeJeble mebHeeJej iesues lej ne efveyebOe efuene³e®ee Demesue lej keÀJeer kesÀMeJemegleeb®³ee Deecner
keÀesCe? ³ee keÀeJ³eHebkeÌleer JeeHejlee ³esF&ue.

Deecneuee JeieUe - ieleÒeYee #eCeer nesleerue leejebieCes
Deecneuee Je ieUe - efJekesÀue keÀJe[er ceesueeJejer ns efpeCes
DeMee ÒekeÀej®eer efJeOeeves, keÀeJ³eHebkeÌleer, JeekeÌ³eÒe®eej, cnCeer, megYeeefmeewbo³e&met®ekeÀ Je DeeMe³emet®ekeÀ þjsue. DeeefCe efveyebOe DeefOekeÀ DeekeÀLe&k eÀ, vesìkeÀe DeeefCe megmHe<ì
nesF&ue.
munotes.in

Page 90

907.5 efvebyeOee®es ÒekeÀej

7.5.1 ûebLe ns ieg© :
Demelees cee meodiece³e~
lecemees cee p³eesefleie&ce³e~~
ce=l³eexcee ce=leb iece³e~~
cnCepes ns HejcesMJej! ceuee JeeF&ìekeÀ[tve ®eebieu³eekeÀ[s les DebOeejekeÀ[tv e ÒekeÀeMeekeÀ[s ves.
ce=l³egSsJepeer DecejlJeekeÀ[s ves. Metv³eeletve DeefmlelJeekeÀ[s ves. DeMeer Yeejleer³e efJe®eejOeeje Deens. ne
peerJeveceb$e ©peefJeC³ee®es, HegÀueefJeC³ee®es Je Je=×eRiele keÀjC³ee®es keÀece Deveeoer keÀeUeHeemetve ieg©peve
ceesþîee efve<þsves keÀjerle Deeues Deensle. ³ee ieg©peveebyeÎue ke=Àle%elee J³ekeÌle keÀjleevee ieg©ye&ïee ieg©efJeiegjoxJees censÍJeje cnìues peeles. YeejleJeDeveskeÀ Òeiele je<ì^ele i eg©peveeb®eer ceneve HejbHeje Deens. ner ieg©efMe<³ee®eer HejbHeje efveJe=ÊeerveeLe -
%eevesÍJej, mJeeceer jeceke=ÀêesCee®ee³e& -SkeÀueJ³e, yeg× -keÀyeerj, [e@. yeeyeeme ensye Deebyes[keÀj, jceekeÀeble Dee®ejskeÀj -meef®eve
leW[tuekeÀj, Huesìes -De@efjmìe@ìue, mee@¬esÀefìme -Huesìes, De@efjmìe@ìue -DeueskeÌPeeb[j, ³ee meJe&
ieg©efMe<³eebvee mLeuekeÀeuee®eer ce³ee&oe Deens. l³ee®eer efJe®eejmejCeer Je peerJevecetu³e efvejHes#e Je ef®ejbleve
efìketÀve Deensle. Yeejleer³e Je HeeM®eel³e HejbHejsle ieg©uee -DeefleMe³e ceevee®es mLeeve Deens. keÀejCe
`ieg©efJeCe keÀewve yeleeJes Jeeì,' Demes ceeveues peeleele.

ceeveJeer peerJeve ìHH³eeìHH³eeves efJekeÀefmele Peeuesues Deens. Yetlek eÀeU ³ee®eer mee#e Deens. ³ee
pe[CeIe[Ceerle ceeCetme efkeÀleer DeÒeiele neslee. Deepe efkeÀleer megmebmkeÀejerle Peeuee Deens. ³ee®eer keÀuHevee
³esles. YetlekeÀeUe®ee ceeieesJee IesTve ceveg<³eeuee YeefJe<³ee®eer Jeeì®eeue keÀjlee ³esles. DeelceHeefj#eCe keÀjlee
³esles. Fefleneme ³eemeeþer lej GYee Deens. Feflenemeeleerue ceeieerue Ieìvee ÒemebieeJe©ve Jele&ceevekeÀeUeleerue
O³es³eOeesjCes þjefJelee ³esleele.

Deepe®³ee efJe%eeve³egieele ieg©yejesyej®e ceeie&oMe&vee®es keÀe³e& ûebLe ceesþîee meceLe&HeCe s meebYeeUle
Deensle. ceeveJeeves cegêCekeÀues®ee MeesOe ueeJeuee DeeefCe ûebLeieg©®ee mee#eelkeÀej Peeuee. %eevee®³ee keÀ#ee
Deepe ©boeJeu³ee Deensle. keÀesCel³eener J³ekeÌleeruee keÀesCel³eener efJeMekeÌ³e Peeues Deens. ceeveJee®³ee GlkeÀl³ee®³ee HetJe&pee®ee Jeejmee megjef#eleHeCes DeeCetve Heesn®eefJeleele. l³eecegUs ceeie®³ee DevegYeJee®³ee Hee³eeJej
ceeCetme Heg{erue Òeieleer Jesieeves ke À© MekeÀlees. ûebLe efvejHes#e, ef®ejbleve Demeleele. l³eeuee mLeuekeÀeue
J³eeqkeÌleefvejHes#eles®eer yebOeves vemeleele. lees efpelekeÌ³ee meeJeOeHeCes YetlekeÀeUele meb®eej keÀjleele. efkebÀyengvee
eflelekeÌ³ee®e menpemegueYelesves lees YeefJe<³ekeÀeUele efJenej keÀjlees. efkebÀyengvee Jele&ceeveeuee YetlekeÀeUeMeer
DeeefCe YeefJe<³ekeÀeUeMeer pees[C³ee®es cenÊJee®es keÀe³e& ns ûebLe©Heer ieg© Heej Hee[leele.

Deepe®³ee veJ³ee ³egieele ûebLee®ee KetHe efJemleej Peeuesuee Dee{Ulees. l³ee®³eekeÀefjlee mJe leb$e
Fceejleer, HegmlekesÀ þsJeC³eemeeþer íeveHewkeÀer keÀHeeìs, osKeYeeueermeeþer ceeCemes vesceuesueer Dee{Uleele.
Jee®eveecegUs ceeCemeeuee Kejs Òeew{lJe efceUles. ceeveJeer ceve cetuele: Òeke=Àleerûeener Deens. l³eecegUs les
menpeHeCes les efJeke=Àlee rkeÀ[s peeT MekeÀles. les p³ee®es ceve Deens. l³eeueener keÀUt MekeÀle veener. ceePes les®e
mel³e ner ÒeJe=Êeer yeUeJeles. Hejbleg ûebLeecegUs mel³ee®es DeekeÀueve nesles. lemes®e ceePes les ceePes Je legPes lesner munotes.in

Page 91

91ceePes DeMeer mJeeLeea Je=Êeer Òeke=Àleer ûeener ceveecegUs®e nesT MekeÀles. HeCe ûebLeecegUs DeMee meJe&mebnejkeÀ
Je=Êeer®eer meJee¥vee veJemebpeerJeve osCeejer ef®eefkeÀlmee nesT MekeÀles.

Meem$eer³e meeefnl³e YeeweflekeÀ mebHevlee peMeer Òeoeve keÀjleele lej ueefuele meeefnl³e, Oece&ûebLe
meceepeeuee keÀu³eeCekeÀejer Je megveerefleceÊee Òeoeve keÀjleele, ³ee ueefuelemeeefnl³eeletve yegef×efJekeÀeme DeeefCe
efJeJeskeÀefJeueeme ³ee®es Depeye ceeie&oMe&ve nesles. Goe. YeieJeodieerlee, ÞeerceodYeeieJele, DeYebieJeeCeer Yee©[s
F. ³eeb®³ee ef®eblev eele ns meeceL³e& Deens. ûebLeecegUs Yeeefpe%eemeeHetleea nesles. ûebLeecegUs Òeieleer -DeOeesieleer, Gef®ele -Devegef®ele, mel³e -Demel³e, efJeJeskeÀ -DeefJeJeskeÀ
³eeb®³eeleerue HeÀjkeÀ keÀUlees. ûebLe Je e®ekeÀebmeeþer SkeÀ ÒemeVe efJejbiegUe, SkeÀ DeeOeeje®es efþkeÀeCe
DeefYe©®eer mebHeVe Jee®ekeÀ le³eej keÀjC³ee®es keÀe³e& ûebLe keÀjleele. cnCetve meeefnl³emece´eì ve. ef®e.
kesÀUkeÀj (leel³eemeensye) ³eebveer ûebLe Je ûebLeeue³eebvee %eevee®eer meoeJelex Demes cnìues Deens lej ûebLee®es
cenÊJe meebieleevee ogiee& YeeieJele ³eebveer ûebLe kesÀJeU jbpeve®e keÀjleele Demes veener lej les cevee®esner HeeskeÀjleele. l³eeJej megmebmkeÀej keÀjleele. l³eeleues nerve keÀe{tve l³ee®es yeeJevekeÀMeer megJeCee&l e ©Heeblej
keÀjleele. De%eevee®³ee KeesueKeesue ojerletve nele Oe©ve l³eeuee Jej keÀe{leele. DeeefCe %eevee®eer veJeerveJeer
ef#eeflepes GpeUJeerle `%eevee®eer HeefJe$elee, %eevee®eer DeLeer' Demes %eeveosJeeb®es yeesì Oe©ve cnCee³euee
ueeJeleele, DeMee Me yoele ûebLeeb®es Devev³emeeOeejCe cenÊJe mHe<ì kesÀues Deens. (ow. ueeskeÀcele veesJns.
2009)

7.5.2 ueefuele meeefnl³eekeÀ[tve ceePeer DeHes#ee :
keÀLee, keÀeobyejer, veeìkeÀ, keÀefJelee Fl³eeoer ueefuele meeefnl³e Jee®eleevee DeeHeu³eeuee peeCeJeles
keÀer, l³eeceOeues peie DeeHeu³ee meYeesJeleeue®³ee peieemeejKes®e Deens. uesKekeÀeuee p³ee ÒekeÀej®es DevegYeJe
³esleele. l³eeb®³ee®e DeeOeejs lees meeefnl³ee®es efJeMJe efvecee&Ce keÀjerle Demelees. JeemleJe peieeleerue DevegYeJee®eer
efveJe[ keÀ©ve keÀuHev es®³ee meene³³eeves l³eeceO³es DeefOekeÀ Yej Ieeuetve SkeÀ veJes efJeMJe lees efvecee&Ce keÀjerle
Demelees. JeemleJeeleerue peerJevee®es pemes®³ee lemes ef®e$eCe meeefnl³eeves kesÀuesues vemeles lej JeemleJee®³ee
DeeOeejs SkeÀ veJes efJeMJe meeefnl³eke=Àle erceO³es lees jsKeeìle Demelees.

meeefnl³eeceO³es ueeefuel³eeuee cnCepes meeQo³ee&uee cenÊJe Demeu³eeves l³eeuee ueefuele Jee*dce³e ner
meb%ee ³eesefpeueer peeles. efMeuHe, ve=l³e, mebieerle, ef®e$e Fl³eeoer keÀueebÒeceeCes meeefnl³e ner meg×e keÀuee De ens.
leer Meyoe®³ee ceeO³eceeletve J³ekeÌle nesCeejer Demeu³eecegUs efleuee `MeyokeÀuee' cnCetvener DeesUKeues peeles.
keÀesCel³eener keÀuesceOetve pemes meeQo³e& Òeleerle nesle Demeles lemes®e meeefnl³eeceOetvener meeQo³e& Òeleerleer Ie[le
Demeles.

JeemleJeeleerue peerJeve ne SkeÀ Jeenlee ÒeJeen Deens. HeCe meeefnl³eke=ÀleerceO³es DeefJel³eeuee ÒeejbYe, ceO³e Deble DeMee yebefomle mJe©HeeceO³es J³ekeÌle kesÀuesues Demeles. peerJevee®ee SkeÀ megmebiele
legkeÀ[e meeefnl³eeceO³es ÒekeÀeMe ceeve nesle Demelees. DeeefCe ³ee ce³ee&efole Demeuesu³ee legkeÀ[îeeceOetve
meeefnl³eeuee mebHetCe& peerJeveeuee meeceeJetve I³ee³e®es Demeles. yeveiejJee[er, HeCe ue#eele keÀesCe Ieslees?
veìmece´eì, He[OeJeueer, ieejbyeer®ee yeeHet, ³eemeejK³ee meeefnl³e e®es Jee®eve keÀjleevee uesKekeÀebveer efouesu³ee
leHeMeerueeletve Jee®ekeÀeb®e³ee vepejsmeceesj yeveiejJee[er®es, He[IeJeueer®es, ieejbyeer®es ³ecet®³ee og:Kee®es,
DeeHHeemeensyeeb®³ee ³eeleveeb®es ef®e$e GYes jenles. keÀeefMcejer iegueeye ³eemeejK³ee keÀ eobyejerle lej HeÀ[kesÀ
³eebveer keÀeefMcej®es mee#eele Meyoef®e$e jsKeeìues Deens. uesKekeÀ Meyoe®³ee kegbÀ®eu³eeves efvemeiee&®es, ÒeosMee®es,
J³eeqkeÌlejsKeeJes, l³eeb®³ee HesnjeJee®es, neue®eeueer®es ef®e$e jsKeeìle Demelees. ef®e$ekeÀej efkebÀJee munotes.in

Page 92

92íe³eeef®e$ekeÀej pemes jbiejsDemelees. lemes®e efvemeiee&®es ef®e$e jsKeeìlee ³eeJes FlekesÀ leHeMeerue yeeuekeÀJeeR®³ee efvePe&jeme, HegÀuejeCeer,
Deewogbyej, De©Ce F. k eÀefJeleebceOetve Deeuesuee efomelees. l³eecegUs Meyo ns meeefnl³ee®es ceeO³ece Deens ns
mHe<ì nesles.

cejeþerleerue Leesj meeefnl³eele ceeveJeer efJekeÀemee®eer ef®evns Òeefleefyebye Gceìuesues Deens. ceeveJeer
efJekeÀemeeJej meeefnl³ee®ee HeefjCeece J e ÒeYeeJe He[uee Deens. SJe{s®e veJns lej pesJne kesÀJne ceeCetme
DeeHeu³ee ceveg<³elJeeHeemetve otj peelees lesJne ceeCetme DeeefCe ceeveJelee ³eeb®ee menmebyebOe meeefnl³eeves®e
pees[uee Deens. ns efJemejlee ³esle veener.

1960 veblej®es meeefnl³e Heef jJele&veJeeoer meeefnl³e cnCetve DeesUKeues peeles. oefuele meeefnl³e,
ûeeceerCe meeefnl³e, m$eerJeeoer meeefnl³e ns GHesef#ele keÀ<ìkeÀjer, ieeJekegÀmeeyeensjerue HeefjefmLeleer®es ef®e$eCe
keÀjCeejs meeefnl³e Deens. ceeCetme p³ee Jeiee&le pevceeuee ³esle es l³ee Jeiee&®es mebmkeÀej, ÒesjCee, YeeJeYeeJevee
l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊJeele KeesueJej ©peuesu³ee Demeleele. meJe& meceepeeuee ûeemetve ìekeÀCeeN³ee ÒeMveebveer,
mecem³eebveer keÀueeJeble DemJemLe neslees Je l³ee®³ee neletve meeefnl³eefveefce&leer nesle s.

oefuele, MeesefmegefMeef#ele nesTve, megmebmke=Àle nesTve, mebIeefìleefjl³ee meceLe& nesTve DeMeer ueeskeÀMeenerj DeCCeeYeeT
meeþs®eer efMekeÀJeCe nesleer. ceneje <ì^ oefuele meeefnl³e mebIee®³ee Jeleerves Dee³eesefpele kesÀuesu³ee ceefnuee
meeefnle³e mebcesuevee®³ee GodIeeìveÒemebieer DeCCeeYeeT cnCeleele - ’Deecneuee iebiesmeejKes efvece&U
meeefnl³e nJes Deens. Deecneuee ceebieu³e nJes Deens. Deecneuee cejeþer mee efnl³ee®³ee Leesj HejbHejs®ee
DeefYeceeve Deens. keÀejCe cejeþer meeefnl³ee®eer veeboer Deece®³ee®e peerJeve -mebIeoefueleeb®eer meeJeueer Deme¿e nesleer lesJne cenevegYeeJe meeefnefl³ekeÀebveer meJee¥vee %eeve efceUeues Heeefnp es, %eeve
ns cees#e Demes mecepetve l³eebveer yeb[ kesÀues. les Deece®es meeefnefl³ekeÀ. ceeCemeeuee ceeCetme cnCetve peielee
Deeues Heeefnpes Demee oeJee ceeb[tve p³eebveer oefueleeb®³ee YeeDeece®es meee fnefl³ekeÀ DeeefCe ®egkeÀuesues ceneje®es cetue keÀ[sJej IesTve peeCeejs les SkeÀveeLe, les Deece®es
meeefnefl³ekeÀ . Deecner Deece®³ee Jeiee&®es Fceeve HeìJetve l³ee®ee GHeceo& nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer IesT
l³ee®es meeefnl³e efvecee&Ce keÀ© ³ee. ³e e oefuelee®es peerJeve megKeer Je mece=× keÀmes nesF&ue ³ee®eer keÀeUpeer
keÀ© ³ee, ³ee oefueleeuee efve l³ee®³ee peerJeveeuee Jej®³ee HeeleUerJej vesC³ee®ee DeeHeu³ee keÀuesletve Òe³elve
keÀ© ³ee “ DeMeer DeHes#ee kesÀueer Deens DeeefCe leer Deieoer ³eesi³ e Deens Demes ceuee Jeeìles.

7.5.3 Jee®eveeves Ie[lees ceeveJe :
Deepe pees lees HewMee®³ee ceeieb ueeieuesuee efomelees. HeCe mebHeÊeerHes#ee mebmke=Àleer Þes<þ Deens.

cevee®eer DeeefCe efJe®eejeb®eer mebHeÊeer meeþJeC³ee®ee SkeÀ®e ceeie& Deens Deve d lees cnCepes ûebLeJee®eve.
ûebLeebveer®e ceeveJee®eb %eeve `De#ej' cnCepes ve efPepeCeejs cnCepes `Decej' kesÀueb Deens. ûebLe cnCepes ceeveJeer
mebmke=Àleer®ee efpeJeble DeeefCe peeielee pemee mebpeerJeve Fefleneme Deens.
Jee®eveeveb %eevee®³ee meerce e Jee{leele. DeeHeu³ee peerJevee®es DeeHeCe efMeuHekeÀej Demelees. ³eMemJeer
peerJeve Ie[Jee³e®eb Demesue lej ceeCemeeveb GÊece JeeokeÀ Peeueb Heeefnpes. KetHe Jee®eueb Heeefnpes. Jee®eveeveb
legcneuee efMe#eCe efceUsue, ceveesjbpeve nesF&ue. legce®eb ceve efJeMeeue nesF&ue DeeefCe legcneuee keÀOeerner
SkeÀekeÀerHeCee peeCeJeCeej veener. peje ceeieb JeUtve Heeefnueb lej Demeb efometve ³esleb keÀer efpelekeÀer ceesþceesþer
ceeCemeb DeeHeu³ee osMeele efkebÀJee HejosMeelener nesTve iesueer leer leer meieUer ce eCemeb GÊece Jee®ekeÀ nesleer. munotes.in

Page 93

93uees. yeeU iebieeOej efìUkeÀ SkeÀoe cnCeeues nesles, ’ceer vejkeÀelemeg×e GÊece HegmlekeÀe®eb Jee®eve keÀjerve,
vejkeÀelener HegmlekeÀe®³ee meene³³eeves mJeie& efvecee&Ce keÀjerve.“

GÊece Jee®ekeÀ Jne³e®eb Demesue lej SkeÀe f®eÊe Jne³e®eer HeÀej iejpe Deens. SKeeob HegmlekeÀ
Jee®eleevee Iejiegleer mecem³ee, keÀener keÀìkeÀìer, keÀeUpeer ³ee®ee Lees[e JesU keÀe nesF&vee. DeeHeu³eeuee
efJemej He[lees. ceveeHeemetve kesÀuesueb Jee®eve keÀOeer Jee³ee peeCeej veener. GÊece Jee®eve eves mebmkeÀej pej
Ie[ues lej vejeceO³es `ceeCetme' nesC³ee®eer ue#eCes nUtnUt efomet ueeieleele. ûebLeÒesce Jee{t ueeieueb.
Jee®ekeÀeuee pej SkeÀ efoMee Jee®eveeuee efceUeueer lej l³ee®eb peerJeve ³eMemJeer nesleb. ceeCemee®³ee pevcee®eb
meeLe&keÀ nesleb.

K³eeleveece FeflenemekeÀej efieyeve cnCeeuee neslee keÀer, `Yeejleeleueer meieUer mebHeÊeer pejer
ceeP³ee Hee³eeMeer Deesleueer lejer ceer yeeueHeCeeHeemetve pe[uesueb Jee®evee®eb Òesce mees[tve osCeej veener.'
l³ee®eÒeceeCes ÒeK³eele keÀeobyejerkeÀej ®eeue&med ef[keÀvme lej vesnceer cnCee³e®ee keÀer, ’Dee³eg<³eeleu³ee Dev³e
keÀesCel³eener ceesneHeemetve ceer HejeJe=Êe nesT MekeÀuees les kesÀJeU HegmlekeÀeb®³ee ÒesceecegUs - l³ee®³ee
Jee®eveebcegU. ³eeJe©ve Jee®evee®eb Jes[ vemeCeeje ÒeeCeer cnCepes Ske À nleYeeieer peerJe Demeb®e veeF&ueepeeveb
cnCeeJeb ueeiesue. kegÀþu³eener #es$eele keÀece keÀje HeCe l³ee l³ee #es$eeleu³ee efJeJee®eueer®e Heeefnpesle, DeY³eemeueer®e Heeefnpesle. cnCepes legce®³ee #es$eele legcner DeefOek eÀ ³eMemJeer Jneue -
GpeUtve efveIeeue.“

ceb[eues®³ee leg©bieele Demeleevee uees. efìUkeÀebvee pees ÒeoerIe& SkeÀevleJeeme pees megme¿e kesÀuee lees
kesÀJeU ûebLeeb®³ee menJeemeele. Heb. vesn©, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj ³eebveer melele Jee®eve uesKev e
keÀjerle, lees l³ee®ee efJemeeJee neslee. meer.Jner. jceve ns Leesj Meem$e%e HeCe l³eebveener HegmlekeÀeb®ee DeefleMe³e
veeo (íbo) neslee. Meem$eer³e efJeveesyesue HegjmkeÀ ej efceUefJeCeejs Yeejlee®es cenekeÀJeer jefJebêveeLe ìeieesj, ns cevemJeer Jee®ekeÀ nesles.

Deepe®eb ³egie efmevescee Deved otjoMe&ve®eb Deens. l³eecegUs Jee®eveekeÀ[s HetCee&Meeves ogue&#e nesle
Deens. ner ue#eCe mJele:®³ee DeeefCe osMee®³ee GVeleer®³ ee ¢<ìerveb neveerkeÀejkeÀ Deens, ns efveefJe&Jeeo.
Jee®ee³euee JesU®e veener. DeMeer Deesj[ keÀjCes Oeeoeble Keesìer Deens. DeeHeCe pej efJe®eej keÀer ojjespe
DeeHeuee efkeÀleer JesU HeÀeuelet peelees? ³ee®ee keÀOeer efJe®eej kesÀueele? DeeHeCe Jee®eve ke Àjerle veener ³ee®ee®e
DeLe& DeeHeu³eeuee ceesþs O³es³e veener. HeCe Jee®eve ne mebmke=Àleer mebJeOe&vee®ee Deelcee Deens. ns DeeHeCe
efJemejlee keÀecee ve³es. Jee®eeue lej Jee®eeue ns ue#eele I³ee. meceLe& jeceoemeebveer meg×e DeeHeu³eeuee
meebefieleueb³e - `Òemebieer DeKebef[le Jee®eerle peeJes' HeCe ue#eele keÀesCe Ieslees?

SkeÀe Heooefuelee®³ee kegÀìgbyeele pevceeuee Deeuesu³ee ceeCemeeves DeeHeuee ossMee®ee mebefJeOeevee®³ee
ceeO³eceeletve Fefleneme yeouetve lej SkeÀe megleeje®³ee kegÀìgbyeele pevceu esu³ee cegueeves peiee®ee Fefleneme
yeouetve ìekeÀuee. ns Kejb lejer Jeeìleb keÀe? meYeesJeleer ceesþer ceeCemeb veJner. ®eebieues efce$e veJnles,
JeeleeJejCe veJnleb, ceie ³ee cegueeveb efce$e efceUJee³e®ee efveM®e³e kesÀuee. efce$e DeLee&le®e HegmlekeÀel eues®e.
ceeie&oMe&ve I³ee³e®es les peieeleu³ee Leesj efJe®eejJebleeb®es. l³eeb®³ee ûebLeeleu³ee efMekeÀJeCegkeÀerHeemetve ceie
Jee®evee®ee PeHeeìe ueeJeuee. Gmeveer HegmlekebÀ DeeCee³e®ee, Iejeleueb keÀece DeeìesHeueb keÀer mJeejer
HegmlekeÀe®³ee DeeOeerve Jne³e®eer. l³eeuee efJe®eejeJeb KeleHeeCeer efceUeueb, l³ee®eb ceve efJeMeeue Peeueb, yeg×er
ÒeieuYe Deved ®eewjme Peeueer. l³eeb®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeuee SkeÀ Jesieuee DeekeÀej ÒeeHle Peeuee DeeefCe ne megleej munotes.in

Page 94

94Heg$e SkeÀ efoJeme DecesefjkesÀ®ee Òesefme[Wì Peeuee. l³ee®eb veeJe Deeye´ence efuebkeÀve cnCetve cnCelees - KetHe
Jee®ee. Jee®eveeves Ie[lees ceeveJe.

7.5.4 Deejesi³e OevemebHeoe :
Depetve DeeþJeleb³e ceuee! Demesve HeÀej lej ceer mene -meele JeDebieCeele, efo JesueeieCeeruee ceePeer DeeF& legUMeer Je=boeJeveeHeeMeer ceuee nele pees[tve `MegYebkeÀjesleer'
cnCeeJe³eeme ueeJee³e®eer.

MegYebkeÀjesleer keÀu³eeCeb Deejesi³eb OevemebHeoe!

³eelener Deejesi³eeuee Deûe¬eÀce efouee Deens. Heo, Hewmee, Òeefle<þe, Oeve oewuele, mebHeÊeer Fl³eeoer
HeCe... veblej. l³eeJesUer Deejesi³eeuee FlekeÀ cenÊJe keÀe? mecepeueb®e veener. l³eeveblej MeeUsle peeT
ueeieuees. Deecneuee SkeÀ Heer.ìer. efMe#ekeÀ nesles. meg©Jeeleeruee®e l³eebveer Deejesi³ee®es cenÊJe mecepeeJetve
meebefieleues. ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer meg¢{ Mejerj mebHeosmeeþer Meesue³e peerJeveeleerue cenÊJee®es SkeÀ JeJee³ee keÀmeb IeeueJeueb ns meg×e meebefieleues. p³ee®eb Mejerj meg¢{ l³ee®eb cevener efvekeÀesHe efvejesieer. cnCetve lej
l³eebveer Fbûepeeb®³ee k ewÀosle Demeleeveener ieerleejnm³eemeejKee ceewefuekeÀ ûebLe efueefnuee. mebyebOe Dee³eg<³eYej
mJejep³eemeeþer Peie[CeeN³ee, veener veener l³ee Fbûepeeb®³ee peerJeIesC³ee íUeuee nmelecegKeeves meeceesjs
peeCeeN³ee mJeeleb$³eJeerj meeJejkeÀjebveer HegC³ee®³ ee HeÀi³e&gmeve ceneefJeÐeeue³eele Demeleevee efve³eefcele J³ee³eece
keÀ©ve Mejerj keÀceeJeueb, p³ee®eb meg¢{ Je efvejece³e Mejerj Demesue lees®e peerJeveele keÀener keÀ© MekeÀlees ns
l³eebveer peeCeueb nesleb Je yejs®emes keÀener keÀ©ve oeKeJeues nesles.

efMeJekeÀeUele JeejbJeej nesCeeN³ee ceesieueeb®³ee mJeeN³ee, JeejbJeej ³esCeejer mebkeÀìb, meeLeer®es jesie,
meJe&®e DeefmLejlee ³ee meeN³ee mebkeÀìe®eer peeCeerJe Demeuesu³ee SkeÀe le©Ce Je J³ee³eeceJes[îee mebleeves
GY³ee ceneje<ì^ele Hee³eer ÒeJeeme keÀ©ve le©Ceebvee yeueesHeemeves®es cenÊJe HeìJetve osTve ieeJeesieeJeer
MekeÌleer®es owJele Demeuesu³ee cee©leer®eer cebefojs GYeejueer, leeefueceKeeves GYeejueer. jekeÀì osMe, keÀCeKej
osMe KeN³ee DeLee&ves yeueob[ yeveefJeuee. lees meble jeceoemeebveer! l³eebveer efMeJeyeeuee mJejep³ee®es leesjCe
yeebOeC³ee®ee mebosMe efouee. Deejesi³e mebHeVe, efvekeÀesHe Mejerje®eer jlvee®eer KeeCe®e peCet jepeebvee
oeKeefJeueer. l³ee KeeCeerletve®e Metj yeueob[, Heje¬eÀceer Jeerjjlves HeejKetve Iesleueer. l³eele efveO e[îee
íeleer®ee efmebnemeejKee vejJeerj leeveepeer, DeveskeÀ Me$etbMeer SkeÀekeÀer ue{Ceeje cenekeÀe³e yeepeerÒeYet,
meewoeefceveervesner ueepesves ceeve Keeueer IeeueeJeer DeMeer ®eHeUlee DemeCeeje ³emeepeer kebÀkeÀ, Deeoer ueive
keÀeW{eC³ee®es ceie je³ey ee®es cnCetve ue{C³eeuee cenÊJe osCeeje leeveepeer, mebleepeer -Oeveepeer -oÊeepeer Demes
efkeÀleerlejer vejjlves í$eHeleeR®³ee Keefpev³eele nesleer. DeMeer Deejesi³e mebHeVe, meg¢{, efvejesieer Mejerje®eer
DeeefCe cevee®eer ceeCemeb jepeebvee ueeYeueer cnCe tve®e ÒeefleketÀue HeefjefmLeleerle l³eebvee mJejep³ee®eb leesjCe
yeebOelee Deeues.

Deejesi³e ns peerJevee®eb Glke=À<ì O³es³e Deens. DeeoMe& Þes<þ peerJevee®eb les SkeÀ cenÊJee®eb
meeOevener Deens. ef®eÊeJe=Êeer vesnceer ÒemeVe, Deeveboer DemeCeb DeeefC e keÀe³e&#ecelee meo emeJe&oe DeyeeefOele
jeKeCes ns®e Kejb Deejesi³e cnìueb Heeefnpes. DeeHeueb Mejerj ns osKeerue SkeÀ ³eb$e Deens. ³eb$ee®eer DeeHeCe
vesnceer keÀeUpeer Ieslees. leMeer Mejerje®eerner I³eeJeer ueeieles. J³ee³eeceeveb Mejerj yeueob[ nesles . HeCe ogozJee®eer
iees<ì DeMeer keÀer, DeeoMe& Deejesi³e DeepekeÀeue ogefce&U Peeueb³e. Mejerj keÀceeJeC³ee®es pes efoJeme Demeleele
l³ee®e Je³eele J³emeveeveer Mejerj HeesKeJejues peeles. DeveskeÀ jesieeb®e ceensjIej yeveles. efve³eefceleHeCee ne®e munotes.in

Page 95

95efve³ece keÀje³e®ee. yeueJeeve Jne³e®eb HeCe l³ee®ee og©He³eesie keÀje³e®ee veener. Dev³ee³e efveHeìC³eemeeþer®e
yeUe®ee JeeHej keÀje³e®ee.

megboj keÀHe[s, nelee le keÀ[b, keÀeveele yeeUer ([tue) kesÀmee®eer PegueHeb, kesÀme -veKeb Jee{JeCeb ne
veKeje DeepekeÀ eue efomelees. nîee yeenîeiees<ìeRveer meeQo³e& KegueJeC³eeHes#ee GÊece Òeke=ÀÊeer, vewmeefie&keÀ
melespelee, ÒemeVelee ³eecegUb J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeb Keguetve efomeleb. meeceL³e& ns®e Heg©Òel³eskeÀeuee Gceiee³euee nJes. meg¢{ Me jerj ne®e DeuebkeÀej Deens.

Deepe®es ns peerJeve oieoie, OeeJeHeU DeeefCe ®e{eDees{er®es mHeOex®es Deens. Mejerj pej meg¢{
Demesue lej®e meJe& iees<ìer meeO³e nesleele. `Deejesi³e Yeei³emeeOeveb' cnCepes Deejesi³eeves Yeei³e ueeYeues.
MejerjceeO³ece Keu eg Oece& meeOeveb! Mejerj yeue ns Heeefnueb Oece&meeOeve Deens. Deejesi³e®e ceesþer Oeveoewuele
Deens. `efmejmeueecele lees Heie[er He®eeme' ³ee®ee DeLe&®e Demee keÀer, DeeHeCe MeejerefjkeÀ¢<ìîee lebog©mle
Demeuees lej keÀesCeleener Heg©
7.5.5 megefMeef#ele yesjespeieeje®es DeelcekeÀLeve :
nmee nmee! yejesyej, legcner nmeCeej®e! Deece®³ee J³eLee legcneuee keÀMee keÀUCeej? `peeJes
l³ee®³ee JebMee lesJne keÀUs', og:Ke keÀesCeeuee meebiet ve³es cnCeleele. HeCe les p ej meebefieleues lej DeeHeueb
og:Ke nuekebÀ nesleb. cnCetve legcneuee $eeme oslees³e.

yeIee vee! Deepener veeskeÀjer efceUeueer veener. ieeJeeletve Menjele Deeuees. les G®®e efMe#eCe IesTve
SkeÀ meg³eesi³e veeskeÀjer efceUefJeC³eemeeþer. pesCeskeÀ©ve Ke s[îeele peceerve ieneCe þsJetve ceePeb efMe#eCe HetCe&
keÀjCeeN³ee Jeef[ueeb®es Heebie HesÀ[lee ³esF&ue. HeCe keÀmeueb keÀe³e? Deepener veeskeÀjer efceUeueer veener. efJe.Jee.
efMejJee[keÀjeb®³ee veìmece´eìeves ìenes HeÀes[uee neslee, `kegÀCeer Iej oslee k eÀe js Iej' cnCetve ceueener
Demeb®e Deesj[eJebme Jeeìleb³e - `kegÀCeer veesskeÀjer oslee keÀe nes veeskeÀjer?' Heesìe®eer KeUieer YejC³eemeeþer,
DeeF&yeeHee®es Heebie HesÀ[C³eemeeþer, Deved peerJe peele veener cnCetve Mejerj peieefJeC³eemeeþer kegÀCeer ve eskeÀjer
oslee keÀe nes veeskeÀjer?

ceer SkeÀe íesìîeeMee ieeJeeleerue SkeÀ le©Ce yesjespeieej, ns ceePeb efJeMesefMe#eCee®eer DeeJe[ cnCetve Jeef[ueebveer HeefjefmLeleer vemeleevee neleele Heeìer efoueer DeeefCe Mesleeleerue meeN³ee
keÀecee®ee Yeej mJele:®³ee KeebÐeeJej Iesleuee. ieeJeeleueer ÒeeLeefcekeÀ MeeUe, ceie leeuegkeÌ³eeleerue ceeO³eefcekeÀ
MeeUe Deved ceie ceneefJeÐeeue³eele ÒeJesMe IesC³eemeeþer MenjekeÀ[s, Demee ÒeJeeme keÀjle ceer Deepe Sce.keÀe@ce
Peeuees. Menjele jenC³ee ®ee, KeeC³ee®ee Je HegmlekeÀeb®ee Ke®e& keÀjC³eemeeþer Jeef[ueebveer peefceveer®ee legkeÀ[e
ieneCe ìekeÀuee. HeCe ceeP³ee efMe#eCeele De[LeUe ³esT efouee veener. ceer oneJeer, yeejeJeer, yeer.keÀe@ce
DeeefCe Sce.keÀe@ce Heeme Peeuees ns SsketÀve l³eebvee k esÀJe{e Deevebo Peeuee cnCeve meebiet Deelee. veeskeÀjer keÀ©ve
Hewmee IesTve ³es Je ieneCe He[uesu³ee DeeHeu³ee keÀeUîee DeeF&uee mees[Je. ³ee yeeyee®³ee Godieejeveb ceer
ieefnJejuees.

cnCetve ceer veeskeÀjer MeesOelees Deens. ceer Iesleuesu³ee efMe#eC ee®ee pevelesuee HeÀe³eoe JneJee ³eemeeþer
le[HeÀ[lees Deens. HeCe ís! JeefMeu³eeefMeJee³e veeskeÀjer DeMekeÌ³e Deens. kegÀCeelejer ye[îee J³ekeÌleer®ee JeefMeuee
meieUîeele Jej þsJeuee lej Keeue®³ee iegCeHeef$ekesÀ®ee Je ÒeceeCeHe$ee®ee kegÀCeer efJe®eejn er keÀjle veener.
³eeGueì legce®eer iegCeJeÊee kegÀJele vemeueer lejer ³ee JeefMeu³ee®³ee YejJeMeeJej legcneuee veeskeÀjer
efceUCeej®e! munotes.in

Page 96

96 JeefMeu³eeefMeJee³e DeeCeKeer SkeÀ ceeO³ece cnCepes Hewmee. legcner Hewmes Ðee Deved veeskeÀjer efceUJee.
peCet keÀener GHekeÀej®e keÀjleensle les Deece®³eeJej cegueeKeleeruee ÒeMve efJe®eejC³eeSsJepeer legcner ³ee
peeiesmeeþer efkeÀleer Hewmes osT MekeÀlee Demee oyekeÀle ÒeMve efJe®eejuee peelees. pees peemle Hewmes osF&ue
l³eeuee leer veeskeÀjer efceUsue.

efpekeÀ[s ef lekeÀ[s Ye´<ìe®eej, JeefMeuesyeepeer, meeceeefpekeÀ efJeefvecee&Ce Peeueer Deens. p³ee®³eepeJeU Hewmes lees yeueJeeve Deved iegCeJeeve, iejeryee®³ee Ieecee®ee Hewmee
mJele:®³ee eflepeesN³eebceO³es Ye©ve ns Þeer ceble cepee keÀjleele Deved efye®eeje iejerye lees®e Hewmee J³eepeeves
IesTve mJele:®³ee Heesìe®eer KeUieer Yejlees. Deepe ÒeeceeefCekeÀHeCee lej DeewKejesKej ÒeeceeefCekeÀ Deens l³ee®eerner ³ee meeN³ee OeeceOegceerle Dees {eleeCe nesles. Deved MesJeìer ³ee®e
og<ì®e¬eÀele leesner meeHe[lees. pemes keÀer[ ueeieuesues HeÀU efkebÀJee keÀeboe Flej HeÀUebveener Kejeye keÀjleb
leMeer®e HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer³e. cnCetve®e Deepe®ee le©Ce YejkeÀìlees³e. Hewmee ceie leer ke gÀþu³eener
ceeiee¥ve efceUes l³eebvee nJee Deens. ceePeener peerJe Demee®e ef®e[lees. ceveeJejerue leeyee megìlees. Jeeìleb
DeeHeCener Demee®e Hewmee keÀceJeeJee PeìHeì. HeCe veener DeÒeeceeefCekeÀHeCee ceuee keÀje³e®ee veener. HeCe ceie
ceer keÀ© lejer ke Àe³e?

DeeHeuee cegueiee veeskeÀjer keÀ©ve Hewmee efceUJeCeej ³ee DeeMesJej DeeF& -yeeyee peieleensle, OeekeÀìe
YeeT cnCelees ’ oeoe, ceuee legP³eemeejKeb KetHe efMekeÀe³e®e³e HeCe... ceer keÀener keÀ© MekeÀle veener.
ceeP³eepeJeU vee Hewmee, vee JeefMeuee. Deens lees HeÀkeÌle ÒeeceeefCekeÀHeCee. keÀece keÀjC³ee®eer efpeÎ Je
iegCeJeÊee. “

SkeÀ yesjespeieej le©Ce cnCetve ceuee efnCeJeueb peeleb. HeCe ceuee DeeMee Deens. ceeP³ee
ÒeeceeefCekeÀHeCee®eb HeÀU ceuee efceUsue®e. ceer efvejeMe nesTve ÒeeceeefCekeÀHe Cee®eer keÀeme keÀOeerner mees[Ceej
veener.

7.5.6 efJe%eeve DeeefCe ceeveJe :
Yeejle DeeefCe ÞeeruebkeÀe ef¬eÀkesÀì meecevee ogjoMe&veJej HeenC³eele Deece®³ee Iejeleues DeeefCe ceer
meg×e Deieoer jbietve iesuees neslees. Yeejlee®eer mejMeer nesle neslee r. SkeÀeceeietve SkeÀ Pesueyeeo nesle neslee.
®eewkeÀej DeeefCe Peeueer nesleer Deved FlekeÌ³eele efJepesveb `oiee' efouee. Demmee jeie Deeuee cnCelee HeC e Iejeleu³ee Iejele
®ejHeÀ[u³eeefMeJee³e ogmeje ceeie&®e veJnlee. peje JesUeveb Jeerpe Deeueer Deved Yeejlee®ee oCeoCeerle efJepe³e
Peeu³ee®ee cevemeeskeÌle Deevebo uegìlee Deeuee.

ceeveJeer peerJeve DeeefCe efJe%eeve Deepe FlekebÀ SkeÀ©He Peeuesueb Dee ns keÀer, efJe%eeveeefMeJee³e ceeveJeer
peerJeve MekeÌ³e®e veener. Deepe®ee ceeCetme ³eb$ece³e Peeuee Deens. ³eb$eosKeerue efJe%eevee®eer®e efkeÀce³ee Deens.
mekeÀeUer Gþu³eeHeemetve je$eer PeesHesHe³e¥le ceeveJeeuee efJe%eevee®eer meeLemebiele ner ueeiele s®e.

efJe%eeve Gb®e®e Gb®e Yejejer ceejueer. ceeCetme ®ebêeJej Heesn®euee. Deepe ceeCetme ves$eoeve,
jkeÌleoeve, osnoeve keÀ© MekeÀlees. Mejerje®ee keÀesCeleener DeJe³eJe ke=Àef$eceefjl³ee le³eej keÀjlee ³eslees.
efJeefJeOe Mem$eef¬eÀ³ee, Òel³eejesHeCes efJe%eevee®³ee DeeOeejs menpe keÀjlee ³esleele. Demes efJe%eevee®es De®eeì
Heje¬eÀce Deensle. ceeCetme efJeceevee®³ee meene³³eeves Gb®e Yejejer cee© MekeÀlees lej HeeCeyeg[er®³ee meene³³eeves
lees DeLeebie meeiejleUe®ee MeesOe Ielees. Deelee lej DeblejeUe lener lees PesHeeJele Deens. munotes.in

Page 97

97 efJe%eeveeveb ceeCemeeuee megKee®eer ®eìkeÀ ueeJeueer Deens. Hee³eer ÒeJeeme yewueiee[er, Iees[e, Gbì,
nÊeer ³eeb®³eeJejerue ÒeJeemeeHes#ee Deepe®ee ÒeJeemener megKee®ee Peeuee Deens. jsuJes, ceesìej, yeme,
Deeieyeesì, efJece eve Fl³eeoer ÒeJeemee®eer meeOeves GHeueyOe Peeueer Deensle. oUCeJeUCee®eer meeOevesner
HetJeeaHes#ee ieefleceeve Peeueer Deensle. HetJeea SKeeoe efvejesHe Ðee³e®ee Demeuee lej SKeeÐee ceeCemeeuee meebieeJee
IesTve peeJes ueeiele Demes Je l³eeveblej leer c eeefnleer l³ee ceeCemeeuee mecepele Demes. He$eJ³eJenej, leej
Fl³eeoer mees³eer veblej efvecee&Ce Peeu³ee. Deepe otjOJeveer, otjoMe&ve, jsef[Dees ³ee megefJeOee DeeHeu³eemeceesj
nele pees[tve GY³ee Deensle. ner efJe%eevee®eer®e osCeieer Deens.

meJee&le ceesþb Jejoeve cnCepes Jeerpe. Jeerpesves meejs ceeveJeer peerJeve®e J³eeHetve ìekeÀues Deens.
ceeveJe Jeerpes®ee JeeHej oemeermeejKee keÀjerle Deens. yeìve oeyeues js oeyeues keÀer, ueKKekeÀved ÒekeÀeMe
Keesueerle Hemejlees. JeeleevegketÀueerle nJee HesÀk eÀueer peeles. Jeerpes®³ee DeeOeejs MeskeÀ[es ceerìj otjHe³e¥le efJeÐegle
HebHeeves HeeCeer Mesleeruee oslee ³esles efkebÀJee Keesue efJenerj DeLeJee FbOeveefJeefnjerleerue HeeCeer GHemelee ³esles.
JeerpesceeHe&Àle®e DeveskeÀ DeJeIe[ Je peesKeceer®eer keÀe ces Deepe menpe keÀjlee ³esT ueeieueer Deensle.

efJeefJeOe ÒekeÀej®eer DeewHue@efmìkeÀ mepe&jer ³eecegUs ceeveJeer peerJeveeuee mebpeerJeveer®e ueeYeueer Deens. l³eecegUs®e #e³e (ìer.Jner.),
keÀke&Àjesie (kesÀvmej), S[dme ³eemeejK³ee ogOe&j jesieebJej GHee³e MeesOetve les keÀeyetle DeeCeC³ee®ee Òe³elve
nesle Deens. ³ee efJe%eeveeves MesleerceO³esner Òe®eb[ ¬eÀebleer kesÀuesueer Deens. veJeveJeerve leb$e%eeve MeesOeC³eele
efJe%eeve ³eMemJeer Peeues Deens.

keÀjceCegkeÀer®eer meeOeves GHeueyOe keÀ©ve ceeveJeeuee Deevebo osC³eele ³eMemJeer Peeues Deens. ns meJe&
Kejs Demeues lejer efJe%eeveecegUs mebnej nesC³ee®ee OeeskeÀener Deens. ns efJemejlee ³esle veener. DeCJem$es cnCepe s
mebnejekeÀ[s peeC³ee®ee ceeie& cnCetve®e ceeveJeer Meeblelee Je megKemece=×ermeeþer DeCegMekeÌleer®ee JeeHej kesÀuee
iesuee. Heeefnpes cnCetve®e cnCeeJesmes Jeeìles keÀer, efJe%eeve DeeefCe ceeveJe ³ee oesvner SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve
yeepet Deensle. ef Je%eeveeefMeJee³e ceeveJe ner iees<ì Deelee mebYeJele veener. efJe%eeve cnCepes ceeveJee®es keÀle&=lJe
Deens. Deuyeì& DeeF&vemìeF&ve ³eebveer DeCegyee@cye®³ee efJeveeMekeÀejkeÀ og©He³eesie efJe®eejele IesTve
HejceeCegMekeÌleer®ee GHe³eesie efJeOee³ekeÀ keÀ e³ee&meeþer pej kesÀuee veener lej ceeveJee®ee efJeOJebme nesC³eeme JesU
ueeieCeej veener Demes cnìues nesles. l³eecegUs efJe%eevee®ee GHe³eesie ceeveJepeeleer®³ee keÀu³eeCeemeeþer®e
Peeuee Heeefnpes.

7.5.7 m$eerMekeÌleer :
m$eerMekeÌleer ne SkeÀ meb³eg keÌle Meyo Deens. m$eer DeeefCe MekeÌleer ns oesvner Meyo DeeHeuee DeeHeuee
efJeefMe<ì DeLe& J³ekeÌle keÀjleele. cegUele ceeveJepeeleer®es ner oesve ©Hes Deensle. SkeÀ m$eer DeeefCe ogmejs
Heg©efJeMeeue -ceneve-efJemle=le peiee®³ee DeefmlelJeele cetU m$eer Je Heg©Heg©megboj me=<ìermeeQo³ee&le Yej He[ueer Deens.

m$eer Hegpeveer³e, Jeboveer³e, DeeojÒeer³e Deens. keÀejCe efle®³eeceO³es meJe&MekeÌleerceeve osJelee®ee DebMe
Demelees, Demes ceeveues peeles. l³ee®eer efJeefJeOe ©Hes DeeHeCeeu ee DeeHeu³ee DeJeleer -YeesJeleer Hene³euee
efceUleele. l³eenerHes#ee m$eerner meJe&ÒeLece DeeHeu³ee meJee¥®eer ceelee Deens. cnCepes peveveer Deens. efleves®e munotes.in

Page 98

98DeeHeCee meJee¥vee ³ee Oeefj$eerJej pevce efouee DeeefCe Dee³eg<³e yeneue kesÀues. HegÀueeHes#een er keÀesceue
Demeuesu³ee veJepeele cegueeuee DeeHeu³ee ÒesceU mHeMee&ves veJele©Ce DeeefCe mJeeJeuebyeer yeveJeles. l³ee ceneve
m$eerMekeÌleer®ee®e meb®eej Òel³eskeÀ veJele©Ceele Hene³euee efceUlees. efle®eer®e ke=ÀHee Deens. ner®e m$eer ueneve
ceguee®es k esÀJeU mebieesHeve®e keÀjerle veener lej l³eeuee megmebmkeÀejerle keÀjles. cnCetve DeeF&uee®e DeeHeueer
Heefnueer efMeef#ekeÀe lej Iej ner®e ceguee®eer Heefnueer MeeUe Deens, Demes ceeveues peeles.

meceepeeceO³es m$eer Hegj#es$eele JeeJejle Deens. leer l³ee®eer men®eeefjCeer DeeefCe cewef$eCemeg×e Deens. keÀesCeer lejer cnìues Deens keÀer,
Òel³eskeÀ ³eMemJeer Heg©meboYee&le keÀener oeKeuesner oslee ³esleerue. ceelee efpepeeTbcegUs efMeJeje³e Ie[ues, ¬eÀebeflep³eesefle
meeefJe$eerceeF&cegUs cenelcee HegÀues Ie[ues lej ceelee jceeF&cegUs®e [e@. yeeyeemeensye! Demes efkeÀleerlejer
Sseflenee fmekeÀ oeKeues oslee ³esleerue. ³ee meJe& ceneHeg©Deens.

m$eer MeejerefjkeÀ¢<ìîee veepetkeÀ Demeueer lejer DeelceMekeÌleer, Oew³e&, efpeÎ DeeefCe yegef×ceÊee ns
iegCe efle®³ee þe³eer Deensle. lee r keÀesceue keÀebleer®eer Deens cnCetve efleuee keÀesceueebieer cnCeleele. veepetkeÀ
keÀesJeUîee HegÀueebyejesyej efle®eer leguevee kesÀueer peeles. keÀesceuelee ns efle®es ©He Deens Hejbleg keÀesceuelee -
veepetkeÀHeCee efle®es meJe&mJe veener. Òemebieeveg© He leer efYeVe -efYeVe YegefcekeÀe efveYeeJeles. meeQo³ee&lcekeÀlesle leer
DeHmejs®es ©He OeejCe keÀjles. pemes jbYee, GJe&Meer, cesvekeÀe, efleueesÊecee, Meew³ee&ceO³es leer ceefnyeveles. efle®³ee þe³eer Demeuesu³ee meeQo³ee&cegUs leer ke sÀJeU efJeÍJemegbojer®e yevele veener lej PeebMeer®eer jeCeer,
Fbiueb[®eer jeCeer SefuePeeyesLe, jefPe³ee megueleeve yevetve efleves DeeHeuee JesieUe þmee GceìefJeuee Deens.
l³eecegUs leer kesÀJeU Mejerjeves keÀesceue veener lej Jeerj, meenmeer, Heje¬eÀcee r DeeefCe MeeqkeÌleMeeueermeg×e Deens,
ns®e efme× nesles. ner®e m$eer peMeer meenmeer, Oee[meer, Heje¬eÀceer Deens leMeer HeefleHeje³eCemeg×e Deens.
peieele efleves DeveskeÀ Heje¬eÀce oeKeefJeues Deensle. l³eele cenemeleer Devegmee³e, meleer meeefJe$eer, c enemeleer
De©bOeleer, jsCegkeÀe, ceb[esojer Fl³eeoeRveer Heleeruee HejcesMJej ceevetve l³ee®eer Hetpee keÀ©ve DeHejbHeej MekeÌleer
ÒeeHle kesÀueer Deens. Deepener Hetpeveer³e, Jeboveer³e cnCetve l³ee®es mcejCe kesÀues peeles.

m$eerceO³es menveMeerueleem eg×e ceesþîee ÒeceeCeele Deens. cnCetve efleuee menveMeerueles®es ÒeleerkeÀ
ceeveues peeles. menveMeerueles®³ee yeeyeleerle leer Oeefj$eer ceelesmece Deens. p³eeÒeceeCes OejCeeruee efkeÀleer
GKe[ues, peeUues, Yeepeues lejer leer pemes menve keÀjles lemes m $eer®eer menveMeeruelee Dece³ee&o DeeefCe
Deveble Deens. cnCetve®e leer mebleeHeer, J³emeveer, DeeUMeer Heleerves efkeÀleerner íUues lejer l³ee®³eeMeer peceJetve
IesC³ee®ee Òe³elve keÀjles. cegueebveer, kegÀìgbyeeleerue, veel³eeleerue ueeskeÀebveer efouesu ee $eeme menve keÀjles Demee
menveMeerue peerJe cnCepes m$eer!

m$eer l³eeiee®es cetefle&ceble ÒeleerkeÀ Deens. ogmeN³ee®³ee megKeemeeþer JesUÒemebieer leer mJele:®³ee
megKeeuee HeejKeer nesles. Heleer kegÀìgbye ®eeueefJeC³eeme DemeceLe& þjuee lej leer mJ ele: Heg{ekeÀej IesTve Iej
®eeueJeles. Iej®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer [yeIeeF&uee Deeueer lej mJele:®es oeefieves efJekeÀe³euee efkebÀJee ieneCe
ìekeÀe³euee leer keÀOeer®e ceeiesHeg{s Heenle veener. SKeeoer efJeOeJee DeeF& DeHeej keÀ<ì GHemetve cegueeb vee ®eebieues
efMe#eCe osC³eemeeþer Oe[He[les. ne®e Òemebie pej SKeeÐee Heg©efMe#eCeekeÀ[s lees ogue&#e keÀ©ve ogmeje efJeJeen keÀ©ve DeeHeCeebme SsefJe®eej keÀjerue. HeCe m$ eer cee$e ³ee meJe& megKeeb®ee l³eeie keÀjles. l³eecegUs Heg©

Page 99

99DeefOekeÀ l³eeieer Deens. ns®e mHe<ì nesles. Òemebieer DeeF& GHeemeHeesìer PeesHeles Hejbleg cegueeb®es ³eesi³e
HeeueveHeesveener. cnCetve leer l³eeiecetleea þjles.

Deepe®³ee ceeefnleer leb$e%eevee®³ee ³egieele m$eer kegÀþueer kegÀþs Heesn®eueer Deens. Deepe leer
ueeskeÀefÒe³e uesefKekeÀe, DeefYeves$eer, GÐeesefpekeÀ e, ieeef³ekeÀe, mebieerlekeÀej, meceepemegOeejkeÀ, efMe#eCelep%e,
jepekeÀer³e veslee, meenmeer mewefvekeÀ, ÒeeceeefCekeÀ Heesueerme, [e@keÌìj, ÒeeO³eeHekeÀ, DeefYe³eeb$eer, Meem$e%e,
Fl³eeoer YetefcekeÀe meceLe&HeCes Heej Hee[erle Deens. ³ee meJe&®e #es$ee le Heg©kebÀkeÀCeYej Heg{s iesueer Deens. peerJevee®³ee nj SkeÀ #es$eele leer Deûesmej Deens. ceeveJepeeleer®ee cetU Heg©cevegves DeeHeu³ee cevegmce=leerle cnìues Deens keÀer, ve m$eer mJeeleb$³e Den&leb Hejbleg De epe Demes ceeveCes cnCepes
DemebpecemeHeCee®es þjsue. keÀejCe m$eerves Òel³eskeÀ #es$e Heeoe¬eÀeble kesÀues Deens. HetJeea®³ee keÀeUer m$eer
cnCepes kesÀJeU oemeer DeeefCe cegueebvee pevce osCeejer ceefMeve ceeveues peele Demes Hejbleg Deepe leer®e m$eer
meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ, Mew#eefCekeÀ, meeceeefpekeÀ, Jew%eeefvekeÀ Òeieleer®es ³eb$e yeveueer Deens.
³eeyeÎue ogcele nesC³ee®es keÀener®e keÀejCe veener. ³ee m$eerMekeÌleer®³ee meeceL³ee&®ee ieewjJe keÀjleevee
¬eÀebeflemet³e& ce. p³ees eflejeJe HegÀues cnCeleele -

’SkeÀe Heg©cnCepes YeeJeer efHe{er®es efMe#eCe Demeles.“ YeeJeer efHe{eruee megmebmke=Àle DeeefCe megefveleerceeve keÀjC³ee®es HeÀej
ceesþs meeceL³e& ³ee m$eerle Deens. ³ee m$eeruee Oece& -osMe-peeleer-keÀeU-HeefjefmLeleer®³ee meeþer®e ce³ee&oe
veenerle. efleLes ©He Yesoeleerle Deens. ns meebieleevee DeKeb[eefo j®evessle les cnCeleele -

Oece&-osMe-peeleerYeso veener efleuee?~ MeessYes cevegpeeuee~ Kejer ceelee~~3~~
DeMee ceeveJeerme melm$eer cnCeeJeer~~ efle®eer keÀerefle& ieeJeer~~ peesleer cnCes~~4~~

7.5.8 Òeot Deece®³eekeÀ[s HeengCes cnCetve Deeuesu³ee HejosMeeleerue ceb[UeRvee IesTve ceer cegbyeF&®³ee jml³ee ves
peele neslees. leMeer SkeÀ iee[er efJeefMe<ì jml³eeves peeT ueeieueer leMeer SkeÀ efJeue#eCe ogie¥Oeer Deeueer.
DeeHeesDeeHees®e meJee¥®es nele©ceeue veekeÀeMeer Deeues.jml³eeJejerue keÀ®eN³ee®es {erie Je Flej IeeCe Heentve
HejosMeer HeengC³eeb®es [esU s efJemHeÀejues iesues DeeefCe Deece®eer ceeve cee$e ueppesves Keeueer iesueer.

Deece®³ee osMeeleerue veeieefjkeÀeb®es ns DeefJe®eeje®es JeeieCes ueppeemHeo lej Deens®e HeCe
l³eenerHes#ee meeJe&peefvekeÀ Deejesi³eeuee IeelekeÀ Deens ns Deece®³ee kesÀJne ue#eele ³esCeej yejs? Yeejleer³e
ceeCetme J³eeqkeÌleiele mJe®íles®ee pesJe{e efJe®eej keÀjlees l³ee®³ee MeleebMeeves osKeerue lees meeJe&peefvekeÀ
mJe®íleskeÀ[s ue#e osle veener. HeefjCeeceer mJele:®³ee Iejeleerue keÀ®eje lees jml³eeJej ìekeÀlees. Heeve -
lebyeeKet®³ee efHe®ekeÀeN³ee Jee efve©He³eesieer keÀeieoe®es keÀHeìs keÀessþsner HesÀketÀve oslees. DeeUme,
keÀece®egkeÀejHeCee DeeefCe keÀecee®ee Jee{lee J³eeHe ³eecegUs keÀ®eje G®euejCeejsner JesUsJej keÀ®eje G®euele
veenerle. keÀ®eN³eeletve Hue@efmìkeÀ, keÀeieo, efKeUs ³eeb®³ee efJe¬eÀerJej Heesì YejCeejs keÀ®eje efJeKe©ve
ìekeÀleele. DeeHeu³ee YeepeerefJe¬eÀer®³ee ceb[³ee nîee keÀ®eN³ee®³ee ef{ieebveer Yejuesu³ee efomeleele. ns meejs
nJes®³ee ÒeotDeecneuee peeCeerJe®e vemeles.
munotes.in

Page 100

100 mJeleb$e YeejleeceO³es keÀejKeeveoejer efJeue#eCe Jee{ueer ns Deecner ieewjJeeves meebielees Hejblet HegCe
efJe®eejeDeYeeJeer efkebÀJee efve³eespeveeDeYeeJeer meg© kesÀuesueer keÀe jKeeves nJee DeeefCe peueÒeotkeÀjleele. ns Deece®³ee ue#eele Deeues veener. l³eemeeþer keÀejKeev³eeYeesJeleer YejHetj Pee[s ueeJeCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀejKeev³eeb®es efJekeWÀêerkeÀjCe kesÀues Heeefnpes ns ue#eele ve Iesleu³eecegUs Deepe DeewÐeesefiekeÀ
efJeYeeieele Òe®eb[ Òeotþjles. keÀejKeev³eeleerue otefveÐeeleerue HeeCeer otefefve©He³eesieer þjle Deens. l³eecegUs keWÀê mejkeÀejuee peueMeg×erkeÀjCee®es keÀece neleer I³eeJes ueeiesue. HeeCeer
ogefDeeHeCe I³ee³euee vekeÀes keÀe?

nJee, HeeCeer, ³eeyejesyej `OJeveerÒeotefJeMesDepeye Deens. DeeHeues ns meejs GlmeJe OJeefveJeOe&keÀebJee®etve meepejs nesle veenerle. ceesþceesþîee DeeJeepeele
ieeCeer ueeJeCes, JeeÐe, ®eewIe[e, ye@v[ JeepeJeCes, De@ìceyee@cyemeej Kes ceesþîee DeeJeepee®es HeÀìekesÀ ³eecegUs
OJeefveÒeog
He=LJeer®³ee He³ee&JejCee®³ee yeensj meJe&$e DeesPeesve Jee³et Deens. He=LJeer®es peerJeme=<ìer®es mebj#eCe
nesC³eemeeþer ne Jee³et DeeJeM³ekeÀ Deens. He=LJeer Jejerue Jee{l³ee ÒeotÒeceeCe Jee{le Deens. ne Jee³et DeesPeesveJej Deefle¬eÀceCe keÀjle Deens. DeeefCe ³ee nuu³eele DeesPeesve ve<ì
Peeuee lej met³ee&®es Deuì^eJne³eesuesì efkeÀjCe He=LJeerJej ³esleerue Je ³esLeeru e mepeerJeme=<ìer Heej ve<ì nesF&ue
DeMeer Yeerleer Jeeìles.

ÒeotJe meceepeÒeyeesOeve Peeues Heeefnpes. meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ³eeyeeyele peeie©keÀ jeefnu³eeme ner
mecem³ee DeuHeeJeOeerle®e megìt MekesÀue DeMeer DeeMee Jeeìles.

7.5.9 Hue@efmìkeÀ®es meece´ep³e :
Hue@efmìkeÀ®es meece´ep³e cnìu³eeyejesyej ceuee keÀener SsefleneefmekeÀ meece´ep³eeb®eer DeeþJeCe nesTve
iesueer. p³eeÒeceeCes j epeHetle meece´ep³e, ceesieue meece´ep³e, efye´efìMe meece´ep³e F. meece´ep³e cnCepes
DeeefOeHel³e nes³e. Deecner Feflenemeele DeY³eemeues Deens keÀer ceeveJee®³ee Òee®eerve keÀeueKeb[euee efMeuee³egie
cnCetve DeesUKeues peeles. ³ee keÀeUele oie[ebvee HeÀe j cenÊJe nesles. owvebefove peerJeveeleerue yeN³ee®eMee
Jemlet oie[eHeemetve yeveJeu³ee peele nesl³ee. ÒeeC³ee®eer efMekeÀej keÀjC³ee®eer Mem$eem$es oie[eHeemetve
yeveJeueer peele nesleer. ³ee keÀeUeleerue ceeCetme ceesþîee Ke[keÀele keÀesjuesu³ee ie=nsle jenle Demes.
Yeespeveemeeþer JeeHejueer peeCeejer leeì -Jeeìer, Iejessìs (peeles), Ieeiej, nb[e, Heeìe, JejJebìe ner®e l³ee®eer
mebHeÊeer meg×e nesleer. ³ee keÀeUeleerue osJeosJeleeb®³ee cetleeameg×e oie[ele keÀesjuesu³ee nesl³ee. cnCetve DeeHeCe
³ee ³egiee uee efMeuee³egie cnCetve DeesUKelees.

ceveg<³ee®ee pesJne yeewef×keÀ efJekeÀeme nesT ueeieuee lesJne l³eeves ueesKeb[e®ee MeesOe ueeJeuee.
ueesnKeefvepeeyejesyej®e l³eeves leebyes DeeefCe efHeleU ³ee Keefvepee®ee MeesOe ueeJeuee. ueesKeb[e®eer
meeOeveme ecegûeer DeeefCe Mem$eem$es yeveefJeC³eeme ÒeejbYe kesÀuee. DeeHeu³ee ojjespe®³ee J³eJenejeleerue leeby³ee munotes.in

Page 101

101 efHeleUs®eer Yeeb[er, {eue, leueJeej, Yeeuee F. keÀener Mem$eem$es l³eeves yeveefJeueer. ³eeJe©ve Demes ue#eele
³esles keÀer, ceeveJe jeveìer HeMetHe s#ee Lees[e Lees[e megOeej neslee keÀejCe lees oie[ceeleer®³ee Yeeb[îeeHes#ee
ueesKeb[er -leebyes-efHeleUs®³ee Jemlet lees J³eJenejele DeeCet ueeieuee. l³ee®es cenÊJe Jee{ues nesles. Deelee lees
ÒeeC³eeb®eer efMekeÀej oie[e®³ee Mem$eeves ve keÀjlee ueesKeb[ e®³ee Mem$eeves keÀ© ueeieuee. l³eecegUs oie[e®es
cenÊJe keÀceer Peeues DeeefCe ueesKeb[e®es cenÊJe Jee{ues. cnCetve ³ee ³egieeuee SkeÀ Keeme veeJe efoues iesues les
cnCepes leece´³egie nes³e. leece´³egieele leebyes -efHeleUs®³ee cetleea ceesþîee ÒeceeCeele yeveefJeu³ee peele Demele.

pesJne meesv³ee®eeboer®ee MeesOe ueeieuee lesJne ceveg<³e ueesKeb[, leebyes, efHeleU mees[tve meesves DeeefCe
®eeboer®³ee ceeies ueeieuee. meesv³ee -®eeboer®ee l³eeuee FlekeÀe nJ³ee Jee{uee keÀer, ³eeHeemetve yeveJeuesu³ee
Jemletmeeþer lees DeeHeeHemeele ue{t ueeieuee. ue{lee ue{lee lees SkeÀ ogmeN³ee®es ÒeeCe IesT ueeieuee.
Feflenemeeleerue jepeeefOejepe SkeÀ ogmeN³eeJej Dee¬eÀceCe keÀ©ve Me$etje<ì^eleerue meesves -®eeboer-efnjs-ceesleer
³ee meeN³ee ®eerpeJemlet uegyee[le nesle s. ³ee DeLee&ves ³ee keÀeueKeb[euee megJeCe&³egie ceeveues peeles. keÀejCe ³ee
keÀeueKeb[ele meesves DeeefCe ®eeboeruee®e meJeex®³e cenÊJe nesles. jepeecenejepee, Þeerceble ueeskeÀ
meesv³ee®eeboer®³ee leeìele Yeespeve keÀjerle nesles.

l³eeveblej De@u³eg efve³ece®ee pesJne MeesOe ueeieuee lesJne De@u³egefve³ece®ee meieUerkeÀ[s HeÀej®e
yeesueyeeuee peeuee. Òel³eskeÀpeCe De@u³egefve³ece®³ee®e Jemleg Kejsoer keÀ© ueeieuee. IejeIejele
efpekeÀ[seflekeÀ[s De@u³egefve³ece®e De@u³egefve³ece Iejeleerue Yeeb[erkegbÀ [er, efKe[keÌ³ee, ojJeepes, mebotkeÀ, Hee®e -
one-Jeerme HewMee®es veeCes De@u³egefve³ece®es yeveefJeues peele nesles. cnCetve ³ee ³egieeuee De@u³egefve³ece®es ³egie
cnCeCes®e peemle Gef®ele þjsue. De@u³egefve³ece leebyes -efHeleU ³eeb®³eeHes#ee DeefleMe³e mJ emle l³eecegUs
meieUerkeÀ[s De@u³egefve³ece®ee GHe³eesie nesT ueeieuee. cnCetve ³eeuee De@u³egefve³ece®es meece´ep³e cnCet ³ee.

De@u³egefve³ece®³eeveblej mìsveuesmìerue®ee peceevee Deeuee. l³ee®ee JeeHej Jee{t ueeieuee.
mìerue®³ee ®ekeÀ®ekeÀerleHeCeeuee Òel³eskeÀpeCe efoHetve iesuee. l³eecegUs mìerue®³ee JemletkeÀ[s DeekeÀefDeeefCe mìerue®³ee leNnsleNns®³ee Jemletbveer Ieje®eer MeesYee Jee{efJeueer. mìeruecegUs Ieje®es meeQo³e& Jee{t
ueeieues. kegÀþu³eener Iejer iesues lejer ®ecekeÀ peeCeJet ueeieueer. Yeeb[îeeJej meeOeer vepej ìekeÀueer lej les
peCet nmeleensle Demee Yeeme nesT ueeieuee. ³ee mìerue®³ee Yeeb[îeebvee HeeJe[jves Ieemeues lejer ®ekeÀe®ekeÀ
nesleele. l³eecegUs leeby³ee -efHeleUs®eer Yeeb[er nÎHeej keÀ©ve ìekeÀueer. DeeefCe p³ee Ie jele leeby³ee -efHeleUs®eer
Yeeb[er JeeHejueer peeleele les Iej ceeieemeuesues ceeveC³eeFlekeÀer ueeskeÀeb®eer cepeue peeT ueeieueer. mìsveuesme
mìerue®es mLeeve De{U yeveues. l³eecegUs ³eeuee mìerue®es meece´ep³e cnCelee ³esF&ue.

DeMeeleNnsves efMeuee³e gie, leece´³egie, megJeCe&³egie, De@u³egefve³ece®es ³egie, mìsveuesmemìerue®es ³egie
Deeueer Je iesueer. ³ee keÀeueKeb[ele meieUerkeÀ[s Deeyeeoer Deeyeeo nesles. mìsveuesme mìerue®es meece´ep³e
meieUerkeÀ[s Hemejues Demeleevee®e l³eeJej MeefveosJee®eer Je¬ eÀ¢<ìer He[ueer. mìsveuesme mìerueJej mebkeÀì
Deeues. nUtnUt l³ee®es cenÊJe keÀceer nesT ueeieues. peveceevemeeceO³es Hue@efmìkeÀ®ee yeesueyeeuee Peeuee
DeeefCe mìsveuesme mìerue DeeHeues DeefmlelJe ieceeJetve yemeues. l³eecegUs Deepe meieUerkeÀ[s Hue@efmì keÀ®es
meece´ep³e ÒemLeeefHele Peeues Deens.

³ee Hue@efmìkeÀ®es meece´ep³e ÒemLeeefHele nesC³eeceeies Hue@efmìkeÀ®³ee Debieer DemeCeejs DeveskeÀ iegCe
Deensle. Hue@efmìkeÀ nuekesÀ -HegÀuekesÀ, keÀOeer®e ve ceUCeejs, ®eesje®³ee vepejsle ve YejCeejs Demeu³ eecegUs,
iejeryeeHeemetve les ÞeercebleeHe³e¥le meieUîeebveer l³eeuee DeeHeuesmes kesÀues Deens. cnCetve Hue@efmìkeÀner efJemeeJ³ee
MelekeÀeleerue Deveceesue osCeieer Deens. Demes cnìues lej les JeeJeies þjCeej veener. Hue@efmìkeÀ, jyej,
vee³euee@ve DeeefC e HeÀe³eyej ns Òel³eskeÀ kegÀìgbyee®ee SkeÀ meom³e®e Peeuee Deens. owvebefove peerJeveele munotes.in

Page 102

102 Hue@efmìkeÀuee Devev³emeeOeejCe cenÊJe Deens. keÀUle ve keÀUle DeeHeCe leer Ieslees Je oslees. DeeHeCe pesJne
ogkeÀeveeletve DeOee& -SkeÀ efkeÀuees meeKej Ieslees lesJ ne ogkeÀeveoej leer Hue@efmìkeÀ efHeMeJeerceO³es oslees. DeeHeCe
leer menpe Iejer IesTve peeT ueeielees. jml³eele HeeTme Deeuee lej DeeHeCe menpe efYepetve peeT HeCe
DeeHeueer meeKej megjef#ele jenerue. YeepeerHeeueemeg×e DeeHeCeeuee Hue@efmìkeÀ®³ee efHeMe Jeerletve menpe veslee
³eslees. DeeHeu³ee yeeLe©ce®ee ojJeepee ueesKeb[er Demesue lej keÀeueeblejeves lees iebpelees, ueekeÀ[er Demesue
lej HeeC³ee®³ee ceeN³eecegUs kegÀpetve peelees. ueesKeb[ DeeefCe ueekeÀ[eHes#eener mJemle Hejbleg cepeyetle DeeefCe
efìkeÀeJet pej keÀesCeleer Jemlet Demesue lej Hue@efmìkeÀ ojJeepes!

yeensj kegÀþs menueeruee pee³e®es Demesue lej HetJeeameejKes mìsveuesme mìerue®eer Yeeb[erkegbÀ[er IesGve
peeC³ee®eer Deepe iejpe veener. l³eeSsJepeer Hue@efmìkeÀ®eer®e Ieeiej, yeeoueer, cei e, leeì -Jeeìer-iueeme,
keÀeìs-®ece®es yejesyej vesC³ee®eer mees³e Peeueer Deens. les Jepeveeves nuekesÀ Demeu³eecegUs menpe Jeentve veslee
³esleele Je efkebÀceleerves mJemle Demeu³eecegUs HesÀkeÀu³ee®esner og:Ke nesle veener. efm$e³eeb®ee Me=bieej HetJeea meesves-
®eeboer-efnjs-ceesleer ³eeb®³eeHeemetve HetJeea yeveefJeuee peele Demes. Hejbleg les Deepe KetHe®e ceneie DeeefCe ogefce&U
Peeues Deens. l³eecegUs meJe&meeOeejCe efm$e³ee les efJekeÀle IesT MekeÀle veener. Hejbleg keÀceer HewMeele
Hue@efmìkeÀ®es oe efieves IesT MekeÀles. Deepe®eer m$eer mepeC³eemeeþer Hue@efmìkeÀ®³ee oeefiev³eeb®ee JeeHej keÀ©
ueeieueer Deens. kesÀme efJeb®ejC³eemeeþer Hue@efmìkeÀ®ee kebÀieJee, Hue@efmìkeÀ nsDej efHeve, jyejyeB[,Hue@efmìkeÀ
DeLeJee vee³euee@ve®eer jbieeryesjbieer Heg Àues, keÀeveeleerue yeeUer, ìe@Hme, jbieeryesjbieer DeeefCe ®ecekeÀoej yeebie[îee,
Hue@efmìkeÀ ceesl³ee®³ee ieUîeeleerue ceeUe, neleeleerue jbieer Heme&, Hee³eele nuekeÀeHegÀuekeÀe Gb®e ìe®es®ee
®eHHeue efkebÀJee meB[ue, [esUîeeJej nuekeÌ³ee Jepevee®eer ÖesÀce Demeuesuee ®emeJe&meeOeejCe ceefnuee menpe efJekeÀle IesT MekeÀles. ³ee Hue@efmìkeÀ DeeYegefveJJeue meesv³ee®eeb oer®es oeefieves Ieeuetve jml³eeves ®eeuet ueeieueer lej efleuee Kes[JeU cnCetve efnCeJeues
peeC³ee®eer MekeÌ³elee veekeÀejlee ³esle veener. cnCetve Deepe meesv³ee -®eeboer oeefieves Ieeleues®e lej SKeeoe
keÀe³e&¬eÀce efkebÀJee ueivemeceejbYeele®e! l³eecegU s ueneve cegueerHeemetve les Je=× m$eerHe³e¥le Hue@efmìkeÀ®es
meJee&vee®e DeekeÀ
Jeerpe SkeÀ DeMeer Jemlet Deens efleuee mHeMe& neslee®e ceveg<³ee®ee keÀesUmee neslees. DeMeer Jeerpe
ÒeJeeefnle keÀjC³eemeeþer leebyes efkebÀJee De@u³egefcev eer³ece®³ee Oeelet®eer leej JeeHejleele. ner Jeerpe Hue@efmìkeÀ®³ee
veUerle Ieeuetve otjHe³e¥le veslee ³esles. ³ee Hue@efmìkeÀ®³ee veUeruee mHeMe& Peeuee lejer DeeHeCeeuee Fpee Hees®ele
veener. DeMee DeefleMe³e MekeÌleerMeeueer Je OeeskeÀeoe³ekeÀ efJeÐegle uee Hue@efmìkeÀ efveef<¬eÀ³e yeveJeles. l³eeJe©ve
lejer Hue@efmìkeÀ®³ee meece´ep³eeuee ceeveeJes®e ueeiesue. HetJeea yeN³ee®eMee HeoeLee&®eer p³eele

7.5.10 meboYe& ûebLe

1. megyeesOe cejeþer J³eekeÀjCe uesKeve - Òee. ®ebêneme peesMeer
2. J³eeJeneefjkeÀ cejeþ er - [e@. efueueuee ieesefJeuekeÀj

munotes.in

Page 103

103mejeJe ÒeMveHeef$ekeÀe -ÒeLece Jecejeþer (DeefveJee³e&) -efÜleer³e me$e
(3 leeme) (SketÀCe iegCe : 100)
met®evee : meJe& ÒeMve mees[efJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
Debleie&le He³ee&³e ue#eele I³eeJesle.
ÒeMveebmeceesjerue DebkeÀ iegCe oMe&efJeleele.
Òe. 1 `veeHeeme cegueeb®eer iees<ì' ³ee ueefuele uesKemebûeneleerue ³eMemJeer Peeuesu³ee megefMeuekegÀceej efMebos
³eeb®es J³eeqkeÌleef®e$eCe legce®³ee YeeefkebÀJee
`HeVeeme HewkeÀer Metv³e ceeke&À' ³ee efJeOe evee®ee DeeMe³e mHe<ì keÀje.
Òe. 2 ³eMeJeblejeJe ie[eKe ³eeb®³ee peerJevee®³ee Jeeì®eeueer®ee meefJemlej Je=Êeeble legce®³ee Yee(20)
efkebÀJee
`veeHeeme cegueeb®eer iees<ì' cnCepes DevegYeJee®eer efMeoesjer meefJemlej Dee{eJee I³ee.
Òe. 3 Heg{erueHewkeÀer keÀesCel³eener oesve efìHee efuene. (10)
1) o³ee HeJeej
2) keÀesþs neslees keÀesþs Deeuees
3) osJeie[®eer ³ee$ee
4) Meeblee MesUkesÀ
Òe. 4 FefleJe=ÊeuesKeve cnCepes keÀe³e les meebietve DenJeeueelcekeÀ FefleJe=Êee®ee vecegvee efuene. (10)
efkebÀJee
Je=ÊeelcekeÀ FefleJe=Êe efueefnC³ee®es GÎsMe Je uesKeve He×leer meefJemlej ceeb[e.
Òe. 5 peeefnjeleuesKeve cnCepes keÀe³e les meebietve peeefnjeleer®³ee cepekegÀjeleerue cenÊJee®es IeìkeÀ meebiee.
(10)
efkebÀJee
mee[er®³e e ogkeÀevee®eer peeefnjele keÀje.
Òe. 6 Heg{erue GleeN³eeJejerue ÒeMveeb®eer GÊejs efuene. (10)
cew$eerceO³es menJeemeeuee keÀener cenÊJe Demeles®e. pegv³ee ueesCe®³eemeejKeer pegveer cew$eer cegjle peeles.
SkeÀceskeÀeb®es mJe©He SkeÀceskeÀebvee yejs®e mes keÀUuesues Demeles. l³eecegUs DeMee efce$eemeceesj efkebÀJee
cewef$eCeermeceesj DeeHeueer efJeefMe<ì Òeeflecee GYeer keÀjC³ee®eer iejpe jenle veener. DeeHeCe pemes Deenesle lemes,
efveKeUHeCes, efveYe&jHeCes DeeHeCe efleLes ÒekeÀì neslees. ³ee meeO³ee mJeeYeeefJekeÀ mebyebOeeletve DeeHeu³eeuee SkeÀmunotes.in

Page 104

104mLew³e& ueeYeles. YeesJeleeue®³ee HeÀmeJ³ee, DeefmLej, Oetle&, celeueyeer peieele cewef$e®eer DeMeer mJeeYeeefJekeÀ
menpe mLeeves cnCepes DeeHeuee SkeÀ ceesþe DeeOeej Demelees. efleLes Hee³eeKeeue®eer peceerv en e rp e c e e r v e ® e
Demeles. ce³emeYesÒeceeCes peceerve mecepetve Hee³e ìekeÀeJee, lej lees HeeC³eele Keesue peeJee DeeefCe HeeCeer
mecepetve HeeTue ìekeÀe³euee peeJes, lees ìCekeÀ, Ke[ye[erle peceerve ueeieeJeer Demes ³ee cew$eerle Ie[le
veener. cnCetve cew$ eer®es Demes SKeeos lejer efþkeÀeCe ceeCemeeuee nJes®e.
ÒeMve :
1) cew$eerceO³es keÀesCel³ee iees<ìeruee cenÊJe Demeles?
2) cew$eerletve mLew³e& keÀe ueeYeles?
3) cew$eer ne DeeOeej kesÀJne þjlees?
4) cew$eer®es SKeeos lejer efþkeÀeCe DemeeJes Demes le gcneuee keÀe Jeeìles?
Òe. 7 Keeueerue GleeN³ee®es meejebMeuesKeve keÀje. (10)
³ee meeN³ee ÒekeÀjCeele YejcegDeCCee®eer nej Peeueer nesleer... keÀe³eÐee®³ee DeeOeej IesTve
ceemlejves yeepeer GueìefJeueer nesleer. Heesefuemeeb®³ee IeMeele Hee®e -mene npeej Deesletve ner keÀener®e GHe³eesie
Peeuee veJnlee. FlekebÀ meejb jecee³eCe Ie[tvener Hejle HetJeeameejKeer cegU HeoeJej efmLeleer Peeueer
nesleer...HegJeeameejKeer®e ©keÌkeÀer yeeHee®³ee Iejele efKeÊeHele He[ueer nesleer DeeefCe p³ee®³eecegUs ns meejb
Ie[ue b, l³ee efMejH³eeuee ³ee®eer keÀener®e PeU ueeieuesueer veJnleer... Deve ceemlejveb Deelee ³ee DeMee
DeeHeu³ee leebie[îee DeeHeu³ee®e ieUîeele Ieeleu³ee cegUs ceOeu³ee ceO³es DeeHeueer®e veecegDeeueer nesleer. ³eecegUs YejcegDeCCee efHemeeUtve iesuee neslee... ³ee ceemleje®eb keÀe³e keÀ© efve keÀe³e vekeÀes,
Demeb l³eeuee Peeueb nesleb... ceemlejuee keÀMeeÒekeÀejs meleJelee ³esF&ue, ³ee®ee efJe®eej keÀjC³eele®e SkeÀ -
oesve efoJeme G[eues... SkesÀ efoJeMeer lees ie[erceeCemes IesTve l eeJeeleeJeeves iesuee DeeefCe ceemleje®³ee
ceeUeJeju³ee ieesþîeeleerue meeN³ee {esjeb®eer oeJeer keÀeHetve l³eebvee yeensj efHeìeUtve ueeJeueb. ieesþîeeYeesJeleer
ceejuesu³ee oesve -leerve npeeje®³ee He$³ee®ee Je Deeleu³ee npeejYej®³ee ueekeÀ[e -MesCekegÀìîe emen meJe&
íHejeb®ee leeyee DeCCeeveb Iesleuee. DeCCee®³ee ®egueleYeeJee®³ee vesceieex[e®³ee ceeuekeÀer®³ee l³ee ceeUeJej
ceemlejbve les íHHej yeebOeuesue... iesueer Jeerme Jeveener, HeCe l³ee ÒekeÀjCee®³ee ef®e[erveb DeCCeeveb ceemlejuee lesLetve ngmekeÀeJegve les meejb Dee®³egleer DeeHeu³ee
Heojele Hee[gve Iesleueb... DeCCee®eer ceemlejeyejesyej IeemeeIeemeer meg© Peeu³eeJej meejer YeeJekeÀerner
DeCCee®³ee®e yeepegves; l³eecegUs DeCCee®³ ee ³ee ke=Àl³eeuee vesceieeX[e®eer cegkeÀ mebceÊeer®e Demeu³eeÒeceeCes
Peeueer nesleer.
Òe.8Heg{erueHewkeÀer keÀesCel³eener efJe1) ûebLe ns®e iegª
2) Deejesi³e OevemebHeoe
3) megefMeef#ele yesjespeieeje®es Deelcek eÀLeve
4) efMe#eCeceb$eer Peeuees lej
munotes.in